كویر،موهبتی كه قدر آن را نمی دانیم

اسدالله افلاكی

كویرها در آینده عامل توسعه و پیشرفت خواهند بود نه مایه بدبختی.این عبارتی است كه دكتر پرویز كردوانی چهره ماندگار علمی،كویر شناس و بیابان*شناس برجسته بر آن تأكید می*كند. به اعتقاد وی كه ناظر عالی طرح متوازن كویر ایران است، هنوز در كشور ما حتی مسئولانی كه دست*اندركار امور مرتبط با كویر و بیابان هستند فرق میان كویر و بیابان را نمی*دانند و اغلب تفاوتی میان این دو قائل نیستند.
وی دیدگاه*های متفاوتی درباره كویر دارد.وی معتقد است كویر تا آن اندازه قابلیت دارد كه اگر مورد توجه مسئولان نظام واقع شود می*تواند تحولی عظیم در اشتغال و درآمد ایجاد كند. این در حالی است كه در اغلب موارد به علت استفاده نادرست و روش بهره*برداری غلط از كویرها، نمك*زارهای این مناطق در حال نابودی است.
آنچه در پی می*آید گفت*وگوی مفصلی است با دكتر كردوانی كه طی آن نظرات و دیدگاه*های منحصر به فرد وی در خصوص كویر و قابلیت*های آن منعكس می*شود.


● كویر با بیابان تفاوت دارد


دكتر كردوانی پیش از هر چیز می*گوید: نخست ضروری است به تفاوت كویر با بیابان اشاره كنم؛ چرا كه كویر با بیابان بسیار تفاوت دارد.متأسفانه در مملكت ما اغلب كویر را بیابان می*گویند و بیابان را كویر. كویر به زمینی گفته می**شود كه آن*چنان تحت تأثیر شدید نمك است كه قابل رویش برای گیاهان زراعی نیست. حتی پسته و خرما و جو كه به شوری مقاومند نمی*توانند در این زمین برویند ولی امكان دارد كه گیاهان غیرزراعی مقاوم به شوری مثل نی، گز، خارشتر و اشنی**یان در آنها بروید. در این صورت گفته می*شود كویرهای گیاه*دار زمین*هایی است كه قابل كشاورزی نیست ولی گیاه دارد. منتها اگر مقدار نمك خاك از یك حدی تجاوز بكند تقریباً* از ۳ درصد دیگر هیچ گیاهی در آن به*عمل نخواهد آمد در این صورت كویرهای فاقد گیاه ولی دارای قشر نمكی به*وجود می*آید مثل كویر مركزی ایران.


همین كویری كه گرمسار، سمنان، دامغان و شاهرود در شمال آن واقع شده و خور و بیابانك و جندق در جنوب آن قرار گرفته است. این كویر است یعنی نمك*زار است آن وقت دورتادور این گیاه دارد كه معمولاً* مراتع گرمسار، سمنان، دامغان و شاهرود به*شمار می*رود. اما در وسط كویر دیگر هیچ گیاهی وجود ندارد. برای مثال، دشت كویر، كویر مركزی ایران هیچ شباهتی با بیابان لوت ندارد یا به عنوان مثال یزد یك منطقه بیابانی است اما ده تا كویر دارد یعنی ده تا نمك*زار دارد. مثلاً* كویر ساغند با اطرافش هیچ شباهتی ندارد.
در كشور ما در حدود ۵۰ قطعه كویر وجود دارد كه بزرگترین آن همین كویر مركزی ایران است كه مساحت آن صدهزار كیلومتر مربع است. این كویر بزرگترین كویر یا نمك*زار دنیاست. در هیچ كجای دنیا با این وسعت نمك*زار وجود ندارد.



● كویرها عامل توسعه هستند نه بدبختی



این استاد دانشگاه معتقد است: امروز با توجه به نوآوری در علم و پیشرفت تكنولوژی كویرها دیگر مایه بدبختی نیستند، بلكه عامل توسعه هستند. این كویرها امروز نعمت و موهبت بزرگ الهی هستند برای این*كه هم از كویرهای گیاه*دار می*شود استفاده كرد، هم از كویرهایی كه گیاه ندارند.مثلاً* از كویرهای گیاه*دار در سه زمینه می*شود استفاده كرد؛ اول به عنوان مراتع كویری، چرا كه بهترین چراگاه و مرتع درجه یك برای شتر است. در حالی كه منابع طبیعی اینها را مراتع درجه ۵ اعلام كرده ولی از نظر من درجه یك است. این مراتع كویری بهترین مرتع برای بز و شتر هستند؛ ضمن آن*كه بهترین محل برای پرورش بسیاری از حیات وحش کویر است برای توسعه حیات وحش کویر می**شود از این مراتع استفاده كرد.بنابراین اگر از این كویرها به عنوان مرتع استفاده كنیم دامداری و به*تبع آن صنایع دام توسعه پیدا می*كند و بسیاری از مواد غذایی مورد نیاز برای بهره*برداری از كویرهای فاقد گیاه در خود همین منطقه تولید می*شود.


از سوی دیگر، منبع گیاهان دارویی و صنعتی است؛ بسیاری از گیاهانی كه در منطقه كویری (خاك*های شور و قلیایی) می*رویند یا گیاهان صنعتی هستند یا دارویی. به عنوان مثال اشنی*یان كه به آن اشنون هم گفته می*شود، در این كویرها به*دست می*آید. این گیاه خاصیت شویندگی دارد و در گذشته از آن بسیار استفاده می*شده و به اعتقاد من امروز هم بهترین ماده شوینده است كه می*تواند جایگزین شوینده*های مصنوعی شود. خاكستر این گیاه بهترین ماده قلیایی (سود سوزآور نام علمی آن NOH) است كه در گذشته به عنوان ماده قلیا یا
كلیا از آن در موارد مختلف به*خصوص در صنعت قالی*بافی، فرش**بافی و گلیم*بافی استفاده می*كردند. یا از خارشتری برگ ترنجبین می*گیرند یا از نی حصیر درست می*كردند.


گز انگبین هم از گز به*دست می*آید و هم از گون، كه آن هم نوعی گز است. یا استبرق كه اغلب در خاك*های شور كویری می*روید كه ابریشم طبیعی است مثل غوزه پنبه ابریشم می*دهد و الیاف دارد. در قرآن هم از آن بارها تعریف شده است. ارزش این خیلی بیشتر از كرم ابریشم است. استبرق مانند پنبه قابل استفاده است.


● جاذبه های كویر


دكتر كردوانی دیگر قابلیت كویر را جاذبه*های توریستی آن ذكر می**كند و می*گوید: «در بهار مراتع كویری كه گیاه دارند مثل جنگل پاییز زیباست برای این*كه انواع گزها را دارند و گزها از گونه*های مختلف هستند. گل*های بنفش رنگ متعدد دارند. گیاهان دیگری به نام شور سیاه هستند كه سبز سیر است. شور سفید هست و انواع نی*ها كه اینها با حیواناتی كه در آنها هستند اعم از پرنده، چرنده، خزنده، حیوانات وحش و حیوانات اهلی مثل شتر بر روی هم یك اكوسیستم حیوانی بسیار جالب را تشكیل می*دهند. یعنی هم در آنجا آهو وجود دارد و هم شتر.


شترسواری در این كویرها به*خصوص در فصل بهار و پاییز بسیار جالب است. در داخل كویرهای شور قطعه*های كوچكی به*صورت جزیره وجود دارد كه كویرهای قلیایی هستند. فرق كویرهای شور با كویرهای قلیایی در این است كه در كویرهای شور املاح بیشتر به*صورت محلول است ولی در كویرهای قلیایی كه سدیم بیشتر به صورت جذب شده است دو خاصیت به این خاك داده؛ یكی این*كه PH خاك را بالا برده و قلیایی كرده كه قابل كشاورزی نیست.


دوم این*كه این خاك را به*صورت باتلاق درآورده كه همین جاذبه توریستی دارد؛ به*ویژه در زمستانها كه بارندگی می*شود اینها به صورت باتلاق درمی*آید؛ به*طوری كه اسب و انسان اگر در این باتلاق بیفتد، فرو می*رود و غرق می*شود. بهرام گور هم در این باتلاق*ها افتاده و ناپدید شده است.


در گذشته هنگام بارندگی، ما اسب و تازی را برمی*داشتیم و به كویر می*رفتیم آن*موقع به ما می*گفتند اگر در باتلاق گرفتار شدید اولین كاری كه می*كنید تنگ زین را ببرید. زین را نجات بدهید و بعد باید به*صورت خوابیده غلت می*زدیم. همین*جاست كه می*گویند گهی زین به پشت و گهی پشت به زین. اینها یكی از بهترین جاذبه*های توریستی برای كویر گیاه*دار به*ویژه در زمستان و اواخر بهار است.


● كویر منبع میلیاردها ثروت نهفته


استاد ممتاز دانشگاه تهران در ادامه می*گوید: «كویر مركزی قسمت اعظمش فاقد گیاه است. كویرهای فاقد گیاه به دو دسته تقسیم می*شوند؛ یك دسته كویرهایی است كه گیاه ندارند ولی قشر نمكی دارند و دسته دوم آنهایی است كه گیاه ندارند و قشر نمكی هم ندارند و به ظاهر بی*فایده هستند، اما هردوی اینها قابلیت توریستی دارند. اینها انواع املاح را دارند. جغرافی*دانان بر اساس شكل ظاهری كویرها برای آنها اسم گذاشتند.

كویرهای قشری كه نمكشان كلرید سدیم است یعنی نمك طعام كه موارد استفاده زیاد دارند یكی به عنوان نمك خوراكی انسان و حیوان و دیگر در صنعت استخراج نفت كاربرد دارد یعنی اگر كویر نباشد نفت استخراج نمی*شود.
همچنین ماده اولیه كارخانه*های پتروشیمی از كویر است. كویر دیگری كه به آن كویر چرب می*گویند- چون از دور كه نگاه می*كنی رنگ قهوه*ای دارد و هیچ وقت خشك نمی*شود- املاح كلورول كلسیمcl۲sa دارد كه جاذب رطوبت است، یعنی رطوبت را جذب می*كند و موارد استفاده آن در صنعت بسیار زیاد است. این كلورول
كلسیم خیلی هم گران است و مصرف دارویی دارد.ما از این كویر هزارها هكتار داریم كه هیچ وقت خشك نمی*شود. توی چله* تابستان هم اگر روز خشك *شوند شب خیس هستند. نوع دیگر، كویرهای پف كرده یا متورم هستند، این كویرها سطحشان مثل غارموش است، اینها سولفات سدیم دارند، این سولفات سدیم ده*ها مورد استفاده دارد، از جمله در تولید مواد شوینده، شیشه*سازی و كاغذسازی استفاده می*شود. جالب است بدانید ایرانیان آن را اختراع كردند، یعنی
در همان بیابان با یك سیستم بسیار ساده این سولفات سدیم را به سولفید سدیم تبدیل می*كنند، یعنی احیایش می*كنند، اكسیژن را از آن می*گیرند.


این سولفید سدیم خیلی گران است. سالانه صدها میلیون* تومان صرف واردات این مواد می*شود.
این در كارخانه*های ذوب فلز برای جدا كردن فلز از سنگ و سنگ آهن از سنگ مس مصرف * می*شود. كویر دیگری به نام شوره*زار داریم كه نمكش نیترات پتاسیم است. از نیترات پتاسیم باروت و مواد احتراقی به دست می*آید و الان از آن در كارخانه پارچین ورامین برای تولید باروت استفاده می*شود.ضمن آن كه بهترین كود شیمیایی طبیعی هم هست، برای این كه نیترات دارد. كویر دیگر كویر كربنات سدیم است كه قلیایی است و در دو سه سال اخیر در منطقه لاسجرد سرخه سمنان این كارخانه احداث شده و در آن*جا از این كربنات استفاده می*شود.یك راه دیگر بهره*برداری از كویرها آن است كه در شكم كویر از آب شور آن استفاده می*كنند. وقتی از خور و بیابانك می*خواهیم به طبس برویم ۲۷ كیلومتر كه برویم در جنوب همان كویر، مركزی است كه در آن*جا میلیاردها تومان خرج كردند برای بهره*برداری از كویر، یعنی كانال*ها یا زه*كشی**های عظیمی حفر كردند، استخرهایی درست كردند تا از املاح آن استفاده *كنند كه به پتاس شهرت دارد.




دریاچه نمک مسیله (آران و بیدگل)






منبع:کویرها و بیابان های ایران