شناخت اجمالی از جوندگان ایران

قدیمی*ترین* مطالعات انجام شده در مورد جوندگان ایران مربوط به بلانفورد (Blanford, 1876) است* که* در کتابی* تحت* عنوان* Eastern Persia(1876)شرق ایران به* چاپ* رسیده* است. در این کتاب به وجود رات سیاه در بنادر جنوبی و رات قهوه ای در رشت اشاره شده است. این دانشمند یادآوری می کند که رات سیاه و رات قهوه ای در داخل فلات ایران وجود ندارد. از نظر این دانشمند رات سیاه بوسیله کشتی به سواحل خلیج فارس منتقل شده است (Blanford 1876). دو فیلیپنی نیز به فقدان رات قهوه ای در ایران اشاره کرده است.

قدیمی*ترین* مطالعات انجام شده در مورد جوندگان ایران مربوط به بلانفورد (Blanford, 1876) است* که* در کتابی* تحت* عنوان* Eastern Persia(1876)شرق ایران به* چاپ* رسیده* است. در این کتاب به وجود رات سیاه در بنادر جنوبی و رات قهوه ای در رشت اشاره شده است. این دانشمند یادآوری می کند که رات سیاه و رات قهوه ای در داخل فلات ایران وجود ندارد. از نظر این دانشمند رات سیاه بوسیله کشتی به سواحل خلیج فارس منتقل شده است (Blanford 1876). دو فیلیپنی نیز به فقدان رات قهوه ای در ایران اشاره کرده است.
پس از جنگ* جهانی* دوم* انستیتو پاستور ایران* تلاش*جدیدی* را زیر نظر پروفسور بالتازار آغاز کرد. یکی از مطالعات انجام شده *بررسی* شرایط انتقال* طاعون* در کردستان* است* که در کتاب جغرافیای جانوری پستانداران نوشته پروفسور گزاویه میزون(* (Xavier Misonne 1959 از انستیتو سلطنتی علوم *طبیعی* به آن اشاره شده است. این کتاب توسط مجری این طرح به* مناسبت* نخستین* همایش*مطالعات* کاربردی* بیوسیستماتیک* جوندگان* ایران* در آبانماه* ۱۳۸۰ به* فارسی* انتشاریافت.
نخستین کتاب* فارسی در سال ۱۳۴۳ *توسط مهندس* فیروز تقی* زاده* در مورد جوندگان* مضر ایران* و مبارزه* با آنها است تألیف شده است. این* کتاب با همکاری* مؤسسه* تحقیقات آفات* و بیماریهای* گیاهی* به* چاپ* رسیده* و در سال* ۱۳۶۶ تجدید چاپ* شد*. در سال* ۱۳۶۴ کتاب* جوندگان* از دیدگاه* بهداشتی*، اقتصادی* و نظامی* توسط انتشارت* سپاه* پاسداران* ******* * انتشار یافت. این* کتاب* شامل* دیباچه* و مجموعه* مقالاتی* است* که *توسط شرکت* کنندگان* در همایش* اهمیت* بهداشتی* جوندگان در تیر ماه *سال* ۱۳۶۲ در دانشکده* بهداشت* دانشگاه* تهران برگزار گردید.

در سال* ۱۳۶۹ کتاب* موشها گردآوری* علی* اکبر سپیدار توسط شرکت* سمیران* انتشار یافت*، در این* کتاب* به* ویژگیهای* زیستی* جوندگان*، خسارت*، تنوع* بیماریها، مبارزه* و معرفی* سموم* پرداخته* شده* است. در سال* ۱۳۸۰ نخستین* همایش* پژوهشی کاربرد مطالعات* بیوسیستماتیک* جوندگان در دانشکده *علوم* دانشگاه* فردوسی* مشهد برگزار گردید و روشهای* شناسایی* و مطالعه* جوندگان* و انگلهای* آنها به* صورت* عملی* آموزش* داده* شد. مجموعه* مقالات* این* همایش* درسال ۱۳۸۳ توسط گروه پژوهشی جونده شناسی دانشگاه فردوسی مشهد به* چاپ* رسید. طی ۳ دهه گذشته مقالات متعددی در مورد معرفی گونه های جدید جوندگان ایران در سطح جهان منتشر شده و طرح های اجرایی، پایان نامه ها و مقالات متعددی نیز توسط محققان داخلی منتشر شده است .
گونه های شناسایی شده جوندگان ایران Wilson and Reeder 2005) ) عبارتند از :

خانواده سنجابSciuridae
1- سنجاب* ایرانی*،زیرگونه* Sciurus anomalus pallescens
2- سنجاب* نخلی* Funambulus pennanti
3- سنجاب* ناخن* درازSpermophilopsis leptodactylus
4- سنجاب* زمینی*، Spermophilus xanthoprymnum
5- سنجاب* زمینی* Spermophilus fulvus
خانواده* بیدستر ( Castoridae )
6- بیدستر اروپایی*Castor fiber
خانواده* تشی* (Hystricidae)
7- تشی* Hystrix indica
خانواده* موش* دوپا (Dipodidae)
8- دوپای*پنج*انگشتی*کوچک*،Allactag a elater
9- موش* دوپای* ویلیامزی*Allactaga williamsi
10-موش* دوپای* پنج* انگشتی* بزرگ* Allactaga euphratica
11- موش* دوپای* بلوچی*Allectaga hotsoni
12- موش* دوپای* فیروزAllactaga firouzi
13- موش* دوپای* کوچک* Pygeretmus pumilio
14- موش* دوپای* خراسانی* Dipus sagitta
15- موش* دوپای* سه* انگشتی* کوچک*Jaculus jaculus
16- موش* دوپای* سه انگشتیJaculus blanfordi
17- موش دوپای سه انگشتی تالر thaleri Jaculus
خانواده* سنجابک* درختی *Myoxidae
18- سنجابک* درختی* Dryomys nitedula
19-اشکول* Glis glis
20- سنجابک* دم* موشی* Myomimus personatus
۲۱- سنجابک* دم* موشی* ایرانی* Myomimus setzeri
خانواده* Spalasidae
22- موش کور Spalax leucodon

خانواده* موش* Muridae
زیرخانواده*Murinae
21- موش* کشتزار دم* درازApodemus witherbeyi
22- موش* کشتزار سینه*زرد Apodemus flavicolis
23- رات* قهوه*ای* Rattus norvegicus
بر اساس مطالعات میزون این* رات در فلات* ایران* وجود نداشته است؛ بلکه فقط* در سراسر کناره* دریای* خزر و بنادر جنوبی* بوشهر و گوادر زندگی* می*کرده است. R.norvegicus در دهه ۱۳۴۰-۱۳۳۰ به* صورت* دسته*های* کوچکی* در تهران* وجود داشته و به* صورت* دسته*های* کوچکی* از کناره* دریای* خزر از رشت* با کامیون* و از طریق* بندر شاه سابق*، بندرگز، بهشهر یا ساری* با قطار به تهران منتقل* شده اند. *رات* نروژی همچنین با کشتی به *بنادر ایران* وارد شده و در* سواحل جنوبی* ایران منتشر شده است*. عدم* دخالت رات* نروژی در* بیماری* طاعون* در ایران حائز اهمیت* به* شمار می*رود و همه* پیش* بینی* های* راجع* به* منشأ آن را در ایران* از بین می برد و مطالعات انستیتو پاستور ایران* نیز مبین* این* نکته* می باشد* (بالتازار و همکاران* ،۱۹۴۷ و ۱۹۵۹ ).
در حال حاضر رات نروژی در شمال ایران تهران، مشهد، تبریز و احتمالاً شیراز و سواحل جنوبی ایران یافت می شود.



۲۴- * رات* سیاه* Rattus rattus
میزون وضعیت* رات* سیاه* را تقریباً مشابه رات* قهوه*ای* میداند*. در ده ۱۳۴۰-۱۳۳۰این* رات* در هیچ* جای* فلات* ایران* وجود نداشته است. در حال حاضر این رات در سرتاسر سواحل جنوبی ایران و شهرهای جنوبی ایران مانند شیراز و همچنین تهران وجود دارد. بنابراین احتمالاً رات پس از ایجاد راه آهن جنوب به شمال در دهه ۲۰ ۱۳ به شهرهای مسیر راه از جمله تهران وارد شده است.
۲۵- رات* ترکستانی *Rattus pyctoris
26- موش* خانگی* Mus musculus
بر خلاف* رات، موش* خانگی* در تمام* ایران* یافت* می*شود حتی* در دهکده*های* بسیار دورافتاده*. وانگهی* توانایی* این* موش* در تطابق* خود با محیط* در مدت* چند هفته*، امری* کاملاً شناخته* شده* است .
۲۷- موش* استپی* یا موش* گنبد ساز Mus spicilegus
28- موش* مقدونیه* Mus macedonicus
29- موش*خاردار Acomys cahirinus
30- رات* بوته*زارهندی*Golunda eliotti
31-موش* بزرگ* Nesokia indica

زیرخانواده* جربیل*ها Gerbillinae
38- جربیل*بلوچی* Gergilluse nanus
39- جربیل* پا سفید Gerbillus cheesmani
40- جربیل* عربی* Gerbillus dasyurus
41- جربیل* بین*النهرین*Gerbillus mesopotamiae
* ۴۲- جربیل*کرمانی* Gerbillus aquilus Schlitter
43- جربیل*هندی* Tetra indica
44- جرد ایرانی*Meriones persicus
45- جرد هندی* Meriones hurrianae
46- جرد پاسرخ*Meriones vinogradovi
47- جردتریست*رام*Meriones tristrami
48- جرد نیمروزMeriones meridianus
۴۹- جرد لیبی*Meriones libycus
50- جرد ناخن* زرد Meriones crassus
51- جرد زارودنی*Meriones zarodnyi
52- جرد بزرگ* Rhombomys opimus

خانواده* هامستر دم دراز Calomyscidae
32- هامستر دم* دراز Calomyscus bailwardi
33- هامستر دم دراز هزار مسجد Calomyscus mystax
۳۵-هامستر دم دراز البرز elborzensis Calomyscus
34-هامستر دم* دراز ایرانی*Calomyscus urartensis
خانواده هامستر دم کوتاه Cricetidae
35- هامستر مهاجر Cricetulus migratorius
36- هامستر براندت* Mesocricetus brandti
37- هامستر طلایی*Mesocricetus auratus
زیرخانواده* ولهاArvicolinae= Microtinae
53- ول* حفار شمالی*، Ellobius talpinus
۵۴- ول* حفار جنوبی* Ellobius fuscocapillus
55- ول* حفار کردی* Ellobius lutescens
56- ول* آبزی*، * Arvicola amphibius

57- ول* علفزار افغانی* Blanfordimys afghanus
58- ول* علفزارزیرزمینی*Microtus subterraneus
59-ول* اجتماعی* *Microtus socialis
60- ول* ایرانی*Microtus irani
61- ول* معمولی*Microtus arvalis
62- ول* خراسانی*Microtus transcaspicus
63- ول* کرمانی* Microtus kermanensis
64-ول* آذری*Microtus schelkovinkovi
ول برزگ Microtus majori
ول گنتر Microtus guentheri
65- ول* برفی*Chionomys nivalis

این گونه ها هر یک از دیدگاهی دارای اهممیت اند. تعدادی از آنها از دیدگاه کشاورزی به عنوان آفت گیاهان مورد توجه متخصصان دفع آفات گیاهی هستند و تعدادی به عنوان موش های حاشیه شهری مورد توجه متخصصان بهداشت محیط از دیر باز بوده اند و تعدادی نیز از نظر تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی ایران دارای اهمیت اند. تشخیص مرز بین جوندگان شهری و وحشی مشکل است.

در حاشیه شهرها تلفیقی از هر دو نوع جونده اعم از موشهای شهری و وحشی دیده می شوند. بنابراین یکی از نقاط قوت مبارزه با موش ها اطلاع از تنوع تاکسونومیک گونه های موش ایران است. همچنین اطلاعات جامعی که در مورد بیواکولوژی موش ها در سطح منطقه و جهان وجود دارد. ولی نباید از نظر دور داشت که گونه ها دارای ساختار جمعیتی هستند و هر یک از موش های ذکر شده می توانند دارای سازش های موضعی خاصی باشند که با تصور غالب از موش مورد نظر تفاوت دارد. این نکته یکی از چالش های اصلی هر دستگاه اجرایی و یا بخش خصوصی برای مبارزه با موش های شهری و حاشیه شهری است.
یکی دیگر از چالش ها و نقاط ضعف در مبارزه با موش ها عدم توجه به صحت شناسایی گونه ها است. امروزه* سرمایه* گذاری *قابل* توجهی* در این* قسمت* از مطالعات کاربردی در سطح جهان صورت می گیرد و اولویت* خاصی* به* این*علم* در مطالعات کاربردی داده* می*شود. چالش دیگر عدم توجه به مسئله زیر گونه ها است. توجه به زیر گونه های هر گونه موش به تکمیل اطلاعات محققان کمک می کند.
چالش دیگر در مطالعات کاربردی اکتفا به حداقل اطلاع از رده* بندی* جوندگان است. کشور ما دارای تنوع قابل توجهی از نظر جوندگان است و فقط بخشی از آن در مطالعات کاربردی مورد توجه اند. حال آنکه در هر گوشه ای از کشور گونه ای خاص موضوع مبارزه می باشد و دست اندرکاران مبارزه لازم است با رده بندی موش ها آشنا باشند.

جغرافیای طبیعی ایران و محل شهرهای آسیب پذیر نسبت به موش ها
ایران* فلات* مرتفعی* است* که* در عرض* جغرافیایی* متوسط* (۲۵ تا ۳۹ درجه *عرض* جغرافیایی*) واقع* شده*است* که* کوهها در برگرفته*اند و با امتداد و پیوستگی* قابل* توجهی* درآن* دامن* گسترده*اند. جبهه* بیرونی* پیرامون* فلات* ایران* برخلاف* داخل که* استیپ های* خشک* هستند، غالباً مرطوب* بوده* و حتی* در نواحی* دریای* خزر بسیار پرآب* می*باشند. این* سرزمین* پهناور از تأثیرات* دریا بسیار دور است* و ارتفاع* متوسطی* از سطح* دریا( ۱۰۰۰-۱۵۰۰ متر ) و دو فرو رفتگی* را در بر می*گیرد: دشت* کویر درمرکز (ارتفاع* ۴۵۰ متر)، و دشت* لوت* درشرق ( ارتفاع* ۳۶۰ متر) که* هر دو در زمرة* گرم*ترین* بیابانهای* کره* زمین* به* شمار می*روند.



شکل ۱- نقشه جغرافیای طبیعی ایران

فلات* ایران (شکل ۱)*، به* جز مناطق* کوهستانی* ارمنستان* و افغانستان*، در سایر نقاط* از هر طرف* توسط* زمینهای* پست* و کم* ارتفاع* احاطه* شده* است* : مانند بین*النهرین* درغرب* ( ارتفاع* ۵۰ + متر)، ترکمنستان* ( ارتفاع* کمتر از ۱۰۰متر ) درشمال*، سیستان* (ارتفاع* ۴۵۰متر) درشرق و دشت* ساحلی* اقیانوس* هند و خلیج* فارس* در جنوب*. تنها همین* ویژگیی* کفایت* می*کند تا از نظر جغرافیای* زیستی* به شهرهای بزرگ مانند تهران، اصفهان، شیراز، مشهد، رشت، بندر عباس، بوشهر و چاه بهار توجه شود که هر کدام در وضعیت توپوگرافیک و اقلیمی خاصی قرار گرفته است. موانع مهمی *راههای* نفوذ به داخل* ایران* را سد می*کنند و امکان نفوذ موش ها از خارج کشور به طور طبیعی به داخل کشور محدود است.
در ناحیه* شمال*، رشته* کوههای* البرز از استپ* مغان* شروع* می*شود و بدون* انقطاع* تا مشهد امتداد می*یابد. رشته کوههای* ارمنستان* و قره*داغ* زنجیره* فوق را به* سمت* شمال* غرب*گسترش* می*دهد. درغرب*، رشته* کوههای* موازی* و بسیار مرتفع* کردستان* و زاگرس*، این* فلات* را از زمینهای* پست* عراق جدا می*سازد.
در جنوب* نیز رشته* کوههای* بلند و پیوستة* بختیاری* و لارستان* و مکران* به* چشم* می*خورد. و سرانجام* در شرِق، موانع* بامپوشت* و پلنگ* کوه* قرار گرفته*اند. البته* سیستان*( زابلستان* ) از این* مجموعه* رشته کوههای* تقریباً لاینقطع* خارج* است*.

به* همین* ترتیب* در داخل* کشور نیز موانعی* وجود دارد: فلات* توسط* رشته* کوههای* بلندی* به* بخشهای* کم* و بیش* دور و نزدیک* تقسیم* می*گردد و دو فرو رفتگی* بیابانی* کویر مرکزی* و کویر لوت* از مهمترین* موانع* داخلی* آن* است*. با توجه به مبادی ورودی و خروجی کالا مشخص می شود که بنادر و سواحل خلیج فارس، شهرهای حاشیه در یای خزر و میسرهای انتقال کالا از بنادر به تهران و یا از تهران به مشهد و سایر شهرها از نظر نقل و انتقال موش ها بسیار آسیب پذیر تر می باشند.مبارزه با موش ها در مناطق گرم و مرطوب بندر عباس و بوشهر با موش های تهران و تبریز و یا نهبندان کاملاً متفاوت است (جغرافیای جانوری پستانداران ایران جمشید درویش ۱۳۸۰).


از بین گونه های زیر که در فلات ایران یافت می شوند تعدادی در محیط شهری و حاشیه شهری یافت می شوند. این گونه ها عبارت اند از:
۱- رات* قهوه*ای* Rattus norvegicus : عموماً در تهران، مشهد، سبزوار، شیراز، تبریز, سواحل دریای خزر و خلیج فارس .
۲- رات* سیاه Rattus rattus عموماً در تهران، شیراز، سواحل خلیج فارس.
۳- موش* خانگی* Mus musculus در تمام شهرها و روستاهای ایران.
۳- موش* بزرگ * Nesokia indica در حاشیه شهرها تهران، مشهد، گناباد، سراوان.
۴- جربیل*هندیTatera indica ایرانشهر، چاه بهار، زابل، تر بت جام، نهبندان، کرمان.
۵- جرد ایرانMeriones persicus نواحی صخره ای حاشیه شهرها در تمام ایران دیده می شود. ارجمله کردستان، آذربایجان، شیراز، بیرجند.
۶- جرد لیبی *Meriones libycus حاشیه اکثر شهرها: تهران، مشهد، یزد، اصفهان، شیراز، زاهدان، سرخس، گنبد کاووس، بجنورد و بیرجند.
۷- جرد پاسرخ *Meriones vinogradovi: حاشیه شهری کردستان , آذربایجان , قزوین.
۸- جردتریست*رام *Meriones tristrami حاشیه شهری تهران، همدان، کردستان، آذربایجان.
۹- جرد بزرگ * Rhombomys opimus حاشیه شهرها، مشهد، اصفهان، یزد، دشت ترکمن، بلوچستان شیراز.
۱۰- هامستر مهاجر Cricetulus migratorius: به جز کویرها و سواحل خلیج فارس در همه جا حضور دارد. در حاشیه شهر ها، یا داخل شهر ( مشهد ) دیده می شود.
۱۱- ول* آبزی*،Arvicola amphibious دماوند، آستارا، قروه، مریوان، تویسرکان.
۱۲- سنجاب* زمینی* Spermophilus fulvus : به صورت داخل شهری ( مشهد) و حاشیه شهری مشهد، زنجان.
مراحل انجام مطالعات میدانی

هدف از انجام مطالعات میدانی بدست آوردن اطلاعات مورد نیار در خصوص میزان وفور موش ها، فون موش ها و تعیین چالش ها و ارائه راهکارهای لازم برای اجرای یک طرح موفق مبارزه تلفیقی در شرایط مختلف محیطی می باشد. این مطالعات می تواند منجر به انجام هماهنگی های درون بخشی و برون بخشی در بین دستگاه های اجرایی، اصلاح و شفاف سازی قوانین و مقررات موجود و تعیین استراتژی های کوتاه مدت و بلند مدت در امر مبارزه با موش گردد.

مراحل اجرای مطالعات میدانی به شرح زیر است:
۱- انتجاب ایستگاه های مورد مطالعه در کانون های آفت , درج مختصات جغرافیایی و درج داده های مربوط به فعالیت موش ها در محل
۲- شناسایی گونه آفات
۳- تهیه تجهیزات فیریکی و سموم مطابق با آفت شناسایی شده
۴- جمع آوری
۵- تحلیل آماری
۶- جمع بندی نتایج





منبع : ایران رودنتا