مشخصات عمده مارها به شرح زير است:


1- گوش خارجي ندارند.


2- انتهاي قدامي زبان آنها دو شاخه است و داخل كيسه يا غدامي در دهان قرار دارد.


3- چشم آنها فاقد پلك بالايي است و پلك پائيني به طرف بالا امتداد دارد. و ضمن اتصال به كره چشم آنرا مي پوشاند بنحوي كه هميشه چشم مار باز مي نمايد.


4- فكهاي آنها بوسيله وترهاي نرم به هم مربوط است . اتصال مفصلي استخوانهاي دهانشان طوريست كه حركت آزاد دارند و بلع شكار را سريع و آسان مي كند.


5- مارها استخوان جناغ سينه ، لكن دست و پا ندارند مگر در خانواده بوا و مارهاي كرمي شكل كه فقط آثاري از آنها است و پا در اطراف آنال با نر چشان مشاهده مي شود .



ساختمان داخلي و شكل ظاهري مارها :


اسكلت استخواني مارها از چمچمه و ستون فقرات و دنده ها تشكيل مي شود نامگذاري آنها تقريباً شبيه استخوانهاي انسان و شبيه حيوانات مي باشد.


تعداد دندانها و طرز قرار گرفتن آنها در خانواده هاي مختلف مارها متفاوت است . شناسايي دندانها ساده ترين و مطمئن ترين راه تشخيص و تفكيك مارهاي سمي از غير سمي است . دستگاه عصبي مارها از يك مغز كوچك و نخاع شوكي بزرگ تشكيل مي شود ، قوي ترين حس مار همان لمس با زبان است كه صدا و حركات مختلف را از راه جذب ارتعاشات به استخوان گوش داخلي منتقل و ضعف بينايي را جبران مي كند.


تغذيه مارها بر حسب نوع آنها از پستانداران ، پرندگان ، قورباغه ها ، ماهيها ، مارمولكها،
تخم پرندگان، كرمها و حشرات تامين مي شود . عمل هضم به كندي صورت مي گيرد و جانور به هضم تمام مواد جز ناحق ، مو و پر قادر است .



يكي از عوامل تشخيص مارها شكل و مشخصات ظاهري آنها است در اندام مارها سه ناحيه مشخص وجود دارد ( ناحيه سر ، ناحيه شكم و ناحيه دم) . فاصله بين انتهاي سر و قلب را گردن مي نامند . شكل مارها متفاوت و اكثراً استوانه اي شكل و قابل انبساط است . دم مارها معمولاً مدور يا گرد است مگر در مارهاي دريايي كه داراي دمي مسطح و پهن هستند . بعضي مارها خيلي بزرگ مانند بوا و برخي كوچك كه با كرمها قابل اشتباه اند . بدن مارها از پولكهايي پوشيده شده است كه در قسمتهاي مختلف بدن به نامهاي مختلف موسوم اند . دانستن تعداد ، شكل و طرز قرار گرفتن اين پولكها روي بدن ، از نظر شناسايي مارها بسيار حائز اهميت است . طول بدن مار با اندازه گيري فاصله ما بين نوك پوزه يا قسمت قدامي دهان تا انتهاي دم و دم از ابتداي آنال يا پولك مخرج تا انتهاي دم به حساب مي آيد .


مارهاي بزرگ ايران تا آنجايي كه مشاهده و مطالعه شده است در حدود دو مترند و مارهاي كوچك از چند سانتيمتر معمولاً كوتاه است ولي گاهي هم ممكن است كه بلند باشد . بطور كلي مي توان نشانيهاي مارهاي سمي را چنين خلاصه نمود:


در گروه افعيها سر مثلثي شكل يا گوشه دار و از پولكهاي كوچك پوشيده است مردمك چشم عمودي و دم كوتاه است و داراي گردن مشخص است و در گروه الا پيده يا مارهاي كبرا معمولاً سه مار به اندازه بدن و در امتداد آن قرار دارد و از پولكهاي مشخص يا قرنيه كه با شكل پولكهاي بدن متفاوت است پوشيده مي باشد . در حالت طبيعي ناحيه گردن كاملاً مشخص نيست و مردمك چشم گرد يا بيضي و دم نسبتاً بلند است .


در مارهاي نيمه سمي يا اوپيستوگليفا كم و بيش شبيه مارهاي گروه الاپيده يا كبري مي باشد ولي دندانهاي سمي در قسمت حلقي دهان قرار دارد و بندرت گزش آنها باعث مرگ مي شود . اما در مارهاي دريايي كه فقط در خليج فارس ديده مي شوند سر كوچك است و در امتداد بدن قرار دارد ، دم پهن است و به حركت مار در آب كمك مي كند . تمام مارهاي دريايي سمي هستند و رنگ بدن مارها متفاوت است گاهي يكنواخت و ساده و گاهي از خطوط و نقوشي كه در انواع مختلف مارها متفاوت است توام مي باشد .


با مطالعه طرز زندگي مارها و شناخت آب و هوا و شرايط اقليمي هر منطقه در فصول مختلف سال ، مي تو ان حدس زد كه چه نوع مارهايي در مناطق مختلف زندگي مي كنند ، مارها را از نظر محل زندگي به دو دسته زميني و دريايي تقسيم مي كنند .


مارهاي زميني اغلب در بيابانها، دشتها ، كوهستانها و لاي بته ها ، زير تخته سنگها و داخل حفره ها و يا روي درختها و گاهي در باتلاقها يا در آب رودخانه ها زندگي مي كنند .


مارها اغلب جاهاي آرام و ساكت را براي زندگي انتخاب مي كنند ، در فصل بهار و تابستان كه دوران فعاليت و جنبش آنهاست به شكار مي پردازند و در فصل زمستان سستي و رخوت پيدا مي كنند و به اصطلاح به خواب زمستاني مي روند . پوست اندازي يكي از شرايط و عوامل ادامه زندگي مارها است كه در اثر آن نشاط و سلامت خود را حفظ مي كنند . اين عمل در فصل مناسب يك يا دوبار انجام مي شود .


از شكل ظاهري دم تا حدي مي توان جنس مار را تعيين كرد . مارهايي كه دمشان بتدريج باريك
مي شود ماده و آنهايي كه دمشان باريك مي شود ، نر هستند . البته با بازرسي آنال يا مخرج مار و مشاهده آلت تناسلي اين تشخيص تكميل مي گردد.



حركت مارهاي سمي بطئي است در حالي كه مارهاي نيمه سمي مانند مارهاي غير سمي غالباً سريع و چابك هستند . معمولاً مارها به طور مارپيچ حركت مي كنند .مارها معمولاً شناگران خوبي هستند و
مي توانند مدت نسبتاً زيادي را در زير آب بمانند اين خصوصيت گاهي موجب اشتباه آنها با مارهاي آبي
مي شود . قدرت پرش يا جهش مار معمولاً يك سوم طول آن است . چه اين پرش در جريان شديد يا از نقطه مرتفعي انجام شود ممكن است به چند متر برسد .




نحوه گزش مار :


اغلب مارها موقعي كه بترسند براي دفاع از خود حمله كرده و بوسيله دندانهاي سمي يا فن Fang سم خود را به شكار تزريق مي كنند . مقدار كشنده سم مار براي انسان متغيير است و بستگي به ميزان ترشح سم نوع و جثه مار و همچنين خواص سمي آن دارد. معمولاً مارهاي غير سمي سهم بيشتري در بوجود آوردن حوادث مارگزيدگي دارند . سم مار از يك ماده پروتئيني با خواص آتريمي متفاوتي است كه در غدد و كيسه هاي مخصوص ساخته و ذخيره مي گردد . 90 تا 92 درصد وزن خشك سم مار حاوي بيش از يك توكسين اصلي است .


بطور خلاصه مي توان گفت كه سم مار ممكن است حاوي فاكتورهاي نروتوكسين ، پروتئوليتيك ، هموليتيك ، انعقاد كننده خون، ، كوليتسترازها ، هيالوروئيدازها ، امنيواسيد اكسيداز و آتريمهاي ديگر باشد . علت مرگ معمولاً توقف تنفس بعلت فلج عضلات تنفسي است كه ممكن است حتي در كمتر از 30 دقيقه از گزش اتفاق افتد و ديگر بيماران بعلت عوارض مسموميت مراكز عصبي در حالت اغما و بيهوشي
مي ميرند .




اقدامات كلي در مورد هر مار گزيده:


پس از گزش مار و بروز علائم مسموميت بايد از اعمال زير براي درمان بيمار انجام گيرد:

1- جلوگيري از نفوذ و جذب باقيمانده سم
2- خارج كردن سم از محل گزش
3- خنثي كردن سم
4- تسكين عوارض سم
5- جلوگيري از عفونتهاي ثانويه

سرم مارگزيدگي :


سرم ضد مارگزيدگي به مواردي اطلاق مي شود كه خاصيت خنثي كننده سم مار را داشته باشد . اين سرم كم و بيش هترولوگ است و با ايمن سازي جبران بر ضد سموم مار تهيه مي گردد.


سرمهاي مارگزيدگي ساخت ايران به روش آنزايماتيك يا هضم باپپسين و فراكسيونه كردن با سولفات آلومينوم تصفيه و تغليظ مي گردد . اين سرم حاوي اندكي است . سرم ضد مارگزيدگي ساخت ايران به آنزايماتيك يا هضم تهيه شده نام هاي مختلفي دارد . سرم هاي موجود در ايران كه ساخت انستيتو رازي مي باشد بصورت آمپولهاي 10 سانتي متر مكعبي آنتي ونوم همراه با دستورالعمل و تاريخ مصرف 6 مي شود . اين سرم بر ضد شش نوع افعي (گرزه مار- مار شاخدار- مار جعفري- افعي دماوندي- افعي زنجاني- افعي قفقازي و يك نوع كبري ايران يا كفچه مار است )


گرداورنده:پارنیا.خ



نویسنده :دکتر مهرداد حلوائی


متخصص فیزیولوژی جانوری جانوری و کنترل آفات شهری و صنعتی از دانشگاه تسینگ هوآی چین