یوزپلنگ آسیایی یا یوزپلنگ ایرانی


یوزپلنگ آسیایی یا یوزپلنگ ایرانی ( Acinonyxjubatus venaticus) گونه ای از یوزپلنگ است که در معرض انقراض قرار گرفته و اکنون تنها چند ده قلاده از آن در ایران یافت می شود.
این جانور در مناطق بیابانی در سطح منطقه زندگی می کرد و سال هاست که نسل آن در معرض نابودی کلی قرار دارد. نتایج جدیدترین تحقیقات نشان می دهد که بین ۷۰ تا ۱۰۰ یوز پلنگ در چهار منطقه ران در شهرستان شاهرود، نای بندان در طبس و دره انجیر در بافق وجود داشته باشد. شهرستان های زرند، نائین و جاجرم نیز نقاط دیگری است که احتمال حضور یوز در آنان می رود. این تخمین نتیجه نقشه برداری زمینی است که توسط بیش از ۱۲۰۰۰ دوربین دید در شب که در مکانهای مختلف کار گذاشته شده بود.




زیستگاه


در حدود ۲۰۰۰ سال پیش یوزها در اکثر نقاط آسیا حضور داشتند اما الان منحصر به نواحی دور افتاده ای در بیابان های ایران شده اند. یوزها در سرزمینهای باز و علفزارها ٬ دشتهای کوچک ٬ مناطق نیمه بیابانی و سایر مناطقی که می توان در آن شکار یافت زندگی می کنند. یوز پلنگها را در ایران می توان در مناطق کویری پیدا کرد که شامل قسمتهایی از استان های کرمان، خراسان٬ سمنان ٬ یزد و تهران و مرکزی می شود. همچنین احتمالا یوزپلنگ ها در مناطق خشک بلوچستان پاکستان که هنوز شکار یافت می شود وجود دارند. زیستگاه های یوز در ایران به علت پیشروی بیابان ها و تبدیل شدن بخشی از زمینهای زیستگاه به زمینهای کشاورزی و مسکونی شدن بخشی دیگر و همچنین از بین رفتن مراتع توسط دامهای اهلی و در نتیجه کاهش تعداد آهو و گوزن که از منابع غذایی یوزها هستند کاهش یافته است.
یوز ماده مانند یوز نر محدوده خاصی را تصرف نمی کند و این به آن علت است که ماده ها در میان زیستگاههای مختلف در حرکت می باشند و این اهمیت حفظ زیستگاهها را گوشزد می کند.در ایران یوزها پیشتر در کویرها بودند اما به خاطر اینکه در بیابان توسط شکارچیان بسیار راحت شکار می شدند به مناطق مرتفع تر و نیمه کوهستانی پناه بردند و اکنون بیشتر در این نواحی و درهای خشک میان کوهها دیده می شوند.

نام


یوز کلمه ای ست فارسی که از دیرباز در اشاره به این حیوان به کار می رفته است. یوز از بن مضارع یوزیدن به معنای جستن آمده است و به جهت شباهت ظاهری این حیوان با پلنگ امروزه بیشتر با نام یوزپلنگ شناخته می شود.
چیتا واژه ای ست هندی که از واژه سانسکریت چیتراکا به معنی «خال خالی» وارد انگلیسی شده و گاهی در فارسی نیز به کار می رود.
در زبانهای دیگر نامهای گوناگونی برای این حیوان به کار رفته است. در زبان عربی یوز را "فهد" می نامند درحالیکه در افغانستان به آن "تازی پرنگ" (فارسی دری) و "تازی پلنگ" (پشتو) گفته می شود. در پاکستان نیز در زبان براهوئی به آن "یوز" گفته می شود. در زبان سواحیلی نیز که در شرق آفریقا رایج است نام "دوما" را برای این جانور بکار می برند.

شکل ظاهری


یوزپلنگ سریعترین حیوان روی خشکی است و سرعتش می تواند به ۱۰۰ کیلومتر در ساعت برسد اما تا چند صد متری بیشتر نمی تواند با این سرعت بدود.پوستی نخودی رنگ و با خالهای سیاه و گرد و کوچک دارد ٬ و موهایش زبر و کوتاه است.این حیوان اندامی کشیده دارد و اندازه بدن یک یوز بالغ ۱۱۲ تا ۱۳۵ سانتیمتر با دمی به اندازه ۶۶ تا ۸۴ سانتیمتر است و وزنش می تواند از ۳۴ تا ۵۴ کیلوگرم باشد.کلا نرها بزرگتر از ماده ها هستند.خطی به نام خط اشک از گوشه چشم این حیوان تا گوشه لبش امتداد یافته است که این خط در نوع ایرانی ضخیم تر از نوع آفریقایی است.




تغذیه


یوزها ٬ غزالها و گوزنهای کوچک را شکار می کنند.در ایران بیشتر شکارشان آهو و جبیر و قوچ و میش ٬بز و کل و حتی خیلی وقتها خرگوش و دیگران حیوانات از قبیل حتی روباه‏ها و شغال را شکار می کنند کلا هر حیوانی را در بیابان بیابند می توانند شکار کنند.دیده شده که یوز پلنگ بز و گوسفند را نیز شکار کرده است اما به ندرت پیش می آید که به حیوانات اهلی حمله کند و معروف نیست که به انسانها نیز حمله کرده باشد.یوز پلنگها در ایران به فلات مرکزی محدود شده اند.مهمترین علتی که باعث کاهش شکارهای اصلی این حیوان از قبیل قوچ و میش شده از بین رفتن چراگاهها به علت چرا بیش از اندازه حیوانات اهلی می باشد.همچنین از دیگر علل تهدید کننده جمعیت این حیوان در ایان استخراج معادن در زیستگاههای این جانور است.
روش شکار کردن یوزها به این صورت است که ابتدا با احتیاط به طعمه نزدیک می شوند و یک فاصله ۱۰۰ تا ۲۰۰ متری را با آن حفظ می کنند٬و پشت ناهمواری های زمین ٬بوته ها یا دیگر پوششها خود را پنهان می کنند و ناگهان حمله می کنند.سرعت یوز در مسافت کوتاه بسیار قابل توجه است و از هر شکار یا حتی حیوان شکارچی سیعتر است.حتی یوز از یک سگ شکاری و یک کانگورو بسیار سریعتر است.اما این سرعت را نمی تواند در مسافت طولانی حفظ کند.یک سگ شکاری نمی تواند از یک گوزن هندی سبقت بگیرد اما ژنرال مک آلیستر دیده است که یک یوز یک گوزن نر سیاه را در حالی که از فاصله ۳۶۰ متری به سمتش دویده شکار کرده است.
اما در ایران چون یوزها طعمه هایشان بیشتر در مناطق نیمه کوهستانی زندگی می کنند دیگر به این صورت شکار نمی کنند بلکه در آبشخورها کمین کرده تا از غفلت طعمه استفاده کنند.در ایران به علاوه حیوانات بومی که شکار یوز می شوند دیده شده در شمال کشور حتی از گیاهان مانند انجیر وحشی نیز تغذیه کرده اند.

سیر تاریخ تکامل

یوزپلنگ زمانی در عربستان و هند و تمام ایران و مرکز آسیا و افغانستان و پاکستان محدود بود و در ایران و شبه قاره هند که بسیار زیاد بود. یوزپلنگها تنها گربه سانانی هستند که می توانند اهلی شده و برای شکار آموزش بینند.گفته شده امپراتور مغول هندوستان ٬اکبر شاه٬ حدود ۱۰۰۰ قلاده یوزپلنگ در یک زمان داشته است.چیزی که در بسیاری از نقاشی ها و مینیاتورهای ایرانی و هندی نشان داده شده است ٬ محدوده هایی برای نگهداری یوز پلنگ در تعداد زیاد است.نگهداری این حیوان بسیار پیچیده است:به طور مثال میزان باروری این حیوان در اسارت بسیار پایین است و نرخ مرگ و میر در میان توله های این حیوان به علل ژنتیکی بسیار زیاد است و همچنین این حقیقت که ماده در این حیوان انتخاب کننده جفت است و نمی توان دو یوز نر و ماده را در کنار هم گذاشت تا خودشان جفت شوند چون ممکن است با هم جفت گیری نکنند و ماده ٬ نر را نپسندد.و این عوامل باعث شده میزان تولید مثل این حیوان در اسارت بسیار پایین باشد.دانشمندان به یک حقیقتی در باره یوزها پی برده اند و آن این است که بدن تمام یوزها از یک سیستم ایمنی کاملا مشابه بهره می برد و در واقع یک بیماری کشنده می تواند همه یوزها را به طور مشابه از پای در آورد و هیچ یوزی ار آن جان سالم به در نبرد.و این مشابهت در زنهای ایمنی بدن به خاطر پیوند خوردن یوزها در ۱۲۰۰۰ سال پیش است که باعث شباهت ژنی آنها به همدیگر گردیده است.در واقع بوجود آمدن یک نمونه قوی در آینده غیرقابل پیش بینی است.
در ابتدای قرن ۲۰ یوز در بسیاری از نواحی در آستانه انقراض قرار داشت و آخرین ادله عینی از یوز در هندوستان مربوط به سه عکس است که در سال ۱۹۴۷ گرفته شده است.در سال ۱۹۹۰ به نظر می رسد که یوز تنها در ایران باقی مانده باشد.در سال ۱۹۷۰ برآورد شده بود که ۲۰۰ یوزپلنگ در ایران وجود دارند.اما اخیرا زیست شناس ایرانی هرمز اسدی تخمین زده است که تعداد یوزها در ایران بین ۵۰ تا ۶۰ قلاده باشد و از این تعداد نیز بیشترشان در بیابانهای مرکزی ایران و بقیه در نواحی خشک بین مرز ایران و پاکستان هستند.در مناطقی که یوزها زندگی می کنند محلی ها گفته اند که بیش از ۱۵ سال است که آنها را ندیده اند.

نگهداری


بعد از انقلاب حفظ حیات وحش در ایران اهمیت خود را از دست داد و یوزپلنگ ها همراه غزال‏ها شکار می شدند و در نتیجه تعدادشان به سرعت رو به افول نهاد.و در نتیجه اقدامات بعد از انقلاب در ایران اکنون این جانور در لیست جانوران در معرض خطر انقراض قرار گرفته است.بعضی بررسی های آقای اسدی در سال ۱۹۹۷ نشان داده است اگر می خواهیم نسل یوز در ایران هم منقرض نشود باید یک اقدام عاجل در مورد افزایش جمعیت غزالها و حفظ زیستگاه آنها انجام دهیم.




تهدیدات


تعغیرات زمینی تأثیرگذارترین عامل در اکوسیستم یوزپلنگ می باشد.آزار اذیت از طرف انسان ٬ کاهش زیستگاهها و پراکنده شدن زیستگاهها٬ گسترش بیابانها و شکار منابع غذایی یوزپلنگها مثل غزالها و مخصوصا شکار حیوانات برای سرگرمی یا برای تجارت از علل کاهش نسل این حیوان بوده است.بر طبق گزارش سازمان محیط زیست کشور این کاهش مخصوصا در بین سالهای ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۱ بوده است.
اکنون یوزپلنگها در تعداد بسیار کم و در نواحی پراکنه زیست می کنند و این غلظت کم جمعیتی به خاطر کاهش جمعیت قوچ و آهو به علت از بین رفتن مراتع و همزمان با آن آزار و ادیت یوزها از سوی انسان می باشد.تا زمانی که در ایران مناطق حفاظت شده تنها زیستگاه باشند و فقط یک ویژگی از ویژگی های لازم را داشته باشند و فکری برای منابع غذایی یوزها نشود مدیریت باید به فکر اصلاح شرایط موجود باشد.
زغال سنگ ٬مواد و یوز پلنگ:زغال سنگ ٬ آهن و مس سه فلزی هستند که در سه استان در ایران و میان زیستگاههای یوز پلنگ یافت شده اند.تخمین زده می شود در دو منطقه زغال سنگ بافق و آهن نایبند بیشتر جمعیت یوزپلنگ ها بیرون از منطقه حفاظت شده باشند.خود استخراج معدن تهدیدی برای یوزها نیست. بلکه خطر اصلی به خاطر احداث جاده برای این معدن و رفت و آمد انسان در این جاده باعث نزدیکی بین انسان و یوز می شود و دسترسی انسانها را به یوز در مخصوصا بیرون از مناطق حفاظت شده افزایش می دهد. در مرز ایران و افغانستان و پاکستان هنوز گذرگاههایی وجود دارد که تبهکاران مسلح و قاچاقچیان مواد از آن طریق مواد را در مرکز و غرب ایران پخش می کنند٬آنها باید باید برای این کار از میان زیستگاههای یوز گذر کنند و یوزها مخصوصا در بیون از مناطق حفاظت شده تلفات بسیاری می دهند.سه کشور ایران ٬افغانستان و پاکستان نمی توانند کاری اساسی ترتیب دهند .این اطلاعات بر طبق تحقیقات آقای اسدی در سال ۱۹۹۷ بوده است اما اکنون اطلاعات موثقی در دسترس نیست.

تلاش در حفظ منابع طبیعی


پروژه ای توسط سازمان حفاظت از محیط زیست ایران به همراه سازمان بین المللی طرح توسعه برای نگهداری از یوزها انجام شده است که از آن جمله دورهای آموزشی برای چوپانان منطقه است که بتوانند یوز را از سایر حیوانات گوشتخوار که برعکس یوز به گله ها حمله می کنند مانند سیاه گوش٬ گربه وحش ٬گرگ ٬پلنگ٬کفتار راه راه تشخیص دهند.پروژه دیگر استفاده از اهالی محل برای حفاظت از یوزها در طبیعت بود.







منبع: ویکی پدیا