به مناسبت روز ملی حفاظت از یوزپلنگ ایرانی

[RAMIN]

به مناسبت روز ملی حفاظت از یوزپلنگ ایرانی؛


فقط 30 قلاده یوزپلنگ ایرانی باقی مانده است/ لزوم توجه و حمایت از یوزپلنگ ایرانی

کاهش امنیت زیستگاه ها یکی از مهمترین عوامل کاهش زاد و ولد یوزپلنگ ها به شمار می‌رود و در حال حاضر فقط 30 قلاده از این حیوان در ایران وجود دارد.

به گزارش خبرنگار حوزه محیط زیست گروه اجتماعی باشگاه خبرنگاران جوان؛ از سال 1386 تاکنون، نهم شهریور ماه به عنوان «روز ملی حفاظت از یوزپلنگ ایرانی» در کشور گرامی داشته می‌شود.


علت نامگذاری


در روزِ نهم شهریورماهِ سال 1373 در شهرستانِ بافق و در گرمای تابستان، یک یوزپلنگِ ماده به همراهِ سه توله‌اش برای نوشیدنِ آب به سوی نخلستان‌های اطرافِ بافق آمد، اما در میانِ تعدادی از مردمِ محلیِ ناآگاه محاصره می‌شود و یوزپلنگ مادر پس از مدتی مقاومت در برابرِ حملات و ضرباتِ حاصل از پرتاب سنگ و چوب از سوی مردم، فرار می‌کند اما سه توله‌اش گرفتار می‌شوند.

یکی از شاهدان، خود را به ادارهٔ محیطِ زیستِ بافق می‌رساند و مأمورانِ محیطِ زیست را آگاه می‌کند. هنگامی که مأمورانِ اداره به محل می‌رسند با لاشهٔ بی جانِ یکی از توله‌ها مواجه می‌شوند، اما دو تولهٔ دیگر با وجودِ جراحاتِ شدید همچنان زنده ماندند و به یزد منتقل شدند. شدتِ ضربات وارده بر سر و روی یکی از توله‌ها باعثِ مرگِ این حیوان در میانهٔ راه شد.
تولهٔ سوم در یزد به وسیلهٔ دامپزشک درمانِ سطحی شد، اما برای نجات از مرگ بلافاصله به تهران منتقل شد.
طبق گزارش‌های محیط‌بانانِ بافق، 'ماده‌یوزِ مادر، هر روز به نزدیکیِ شهر و نخلستان می‌آید تا توله‌های خود را جستجو کند، اما بعد از یک هفته جستجویِ ناکام، دیگر در محیط دیده نشد.
تولهٔ بازمانده، ماریتا نام گرفت و بعد از مدتی بهبود یافت. اما تا دی ماه 1382 در پارک پردیسان تهران باقی ماند و در همان‌جا پس از 9 سال مُرد. هر چند دو توله جان باختند و ماریتا نجات یافت، اما ماریتا بازمانده‌ای بود که به دلیلِ تنهایی و نبودِ جفت، هرگز نتوانست کمکی به رفعِ انقراضِ یوزپلنگ‌ها کند.


یوزپلنگ به چه معناست؟


یوزپلنگ ترکیبی از دو کلمه یوز و پلنگ است. یوز در فارسی، بن مضارع یوزیدن است و فعل یوزیدن به معنای «جستن، جهیدن، جستجو و طلب کردن» است، به عبارت دیگر یوز یعنی جوینده، طلب کننده و شکار کننده. از آن جا که در گذشته از سگ‌های شکاری هم برای تعقیب و گرفتن شکار استفاده می شد، به آنها هم یوز گفته می شده است.

در گذشته، زیستگاه یوز پراکندگی وسیعی از ایران و عربستان تا هندوستان و ترکمنستان را شامل می شد. در میان آثار باستانی، مهری مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد در میانرودان یوزپلنگی را در کنار مربیش به تصویر می‌کشد. شاهان آشوری از یوزها برای شکار بهره می‌گرفتند. در سوریه و ، جنگجویان صلیبی از شکار آهو توسط یوز سخن به میان آورده اند و گزارش شده است که یکی از شاهان سده پانزدهم میلادی در ارمنستان گله هایی از یوزها به شمار حدود 100 مورد از این جانوران داشت. اما در حال حاضر نسل یوز آسیایی جز در ایران در سایر کشورها منقرض شده است.

در سال 1338 کانون شکار وقت ایران، یوزپلنگ را حمایت شده اعلام کرد. با اعمال اقدامات حفاظتی، جمعیت طعمه در بسیاری از مناطق کشور روبه افزایش نهاد که این باعث افزایش جمعیت یوزپلنگ نیز شد. مشاهده یوزپلنگ در مناطق مختلف افزایش یافت که این احیای جمعیت نتیجه تاثیرات قوانین و مقررات حفاظتی بود که اعمال شد.

آخرین بررسی ها که در دهه 90 میلادی توسط«صندوق حفاظت از یوزپلنگ» انجام شد، حاکی از آن است که در حال حاضر حدود 9 هزار تا 12 هزار یوزپلنگ به صورت وحشی در 24 تا 26 کشور آفریقایی و کمتر از 100 یوز در ایران زیست می کنند.



غذای یوزپلنگ


برخلاف تصور بسیاری از مردم، یوز ایرانی معمولا از دام های اهلی مانند بز، گوسفند و شتر تغذیه نمی‌کند، اما متأسفانه این تصور در میان بسیاری از دامداران و شتردارانی که در زیستگاه های یوز زندگی می‌کنند، وجود دارد که این جانور یکی از دشمنان اصلی دام های آنهاست و در سال های اخیر چندین یوزپلنگ ایرانی به دلیل سوء تفاهم دامداران محلی از پا درآمده اند.

در حال حاضر قوچ و میش عمده ترین شکار یوزپلنگ را در ایران تشکیل می دهد و پس از آن آهو، جبیر و کل و بز در رده های بعدی قرار دارند. خرگوش نیز یکی دیگر از غذاهای یوز است، اما هرگز نمی تواند به تنهایی به عنوان یک غذای اصلی، بقای بلند مدت یوز را تضمین کند. در مناطقی چون پناهگاه حیات وحش میاندشت و بهکده رضوی در نزدیکی پارک ملی گلستان مشاهده شده که یوزها از انواع جوندگان تغذیه کرده اند.
طی دو دهه گذشته، مطالعات مدون چندانی درباره یوز در ایران صورت نگرفته است. البته ذکر این نکته کاملا ضروری است که یوزپلنگ ها بین مناطق مختلف در رفت و آمد بوده و نمی توان جمعیت ثابتی برای هر استان یا منطقه در نظر گرفت.
برنامه پایش جمعیت یوزپلنگ آسیایی با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست، انجمن یوزپلنگ ایرانی و پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی پس از یک سال تلاش در اسفندماه 1391 به پایان رسید.

در جریان این برنامه 10 زیستگاه اصلی یوزپلنگ در کشور با استفاده از دوربین های تله ای پایش شد و در این مدت بیش از 200 تصویر از یوزپلنگ به ثبت رسیده است که با مقایسه خال های روی بدن این حیوان که مشخصه ای منحصر بفرد در هر یوزپلنگ به شمار می رود، مشخص شد که این 200 تصویر تنها متعلق به 20 یوز مختلف است.
البته شناسایی این تعداد یوزپلنگ دلیل بر وجود تنها 20 قلاده یوز در کشور نیست و با توجه به گستردگی زیستگاه ها و محدودیت منابع و امکانات قطعا تعداد بیشتری یوزپلنگ وجود داشت که در جریان پایش شناسایی نشده بودند، ضمن آن که تمامی زیستگاه‌های یوز در کشور نیز در برنامه پروژه پایش قرار نداشت.

در ادامه پایش وضعیت یوزپلنگ های ایرانی، در سال 1395 دور سوم پایش با هدف به روز رسانی پارامترهای جمعیتی، با تاکید بر ارزیابی وضعیت یوزپلنگ ماده و زاد آوری در دستور کار قرار گرفت و در حال حاضر یوزپلنگ در ایران تنها فقط 30 قلاده است.

کاهش امنیت زیستگاه های یکی از مهمترین عوامل کاهش زاد و ولد یوزپلنگ ها به شمار می‌رود. یوزپلنگ در صورت احساس کاهش امنیت در منطقه زندگی خود از زاد و ولد خودداری می‌کند و یا توله های خود را رها کرده و آن منطقه را ترک می کند.کاهش امنیت لزوما با تخریب زیستگاه همراه نیست و فعالیت های گوناگون از جمله تردد بیش از حد، اکتشافات و فعالیت های معادن و غیره می تواند امنیت این مناطق را تا حد زیادی کاهش دهد.
هم اکنون با مشخص شدن جمعیت بسیار کوچک و شکننده یوزپلنگ آسیایی، حفظ این گونه ارزشمند نیازمند عزم ملی و حمایت تمامی دستگاه های دولتی و غیر دولتی خواهد بود.

[RAMIN]

به مناسبت ۹ شهریور، روز ملی یوزپلنگ ایرانی




پایگاه خبری دیده بان محیط زیست و حیات وحش ایران: از سال ۱۳۸۶ همه ساله نهم شهریورماه به عنوان “روز ملی حفاظت از یوزپلنگ ایرانی” گرامی داشته می شود.
در نهم شهریور سال ۱۳۷۳ یک یوزپلنگ ماده که به همراه سه توله اش برای خوردن آب به نزدیکی شهر بافق آمده بودند مورد حمله افراد بومی قرار گرفتند. یوز مادر زخمی شده و فرار کرد و دو توله زیر ضربات بیل و کلنگ کشته شدند.




……………
…تصویر: لاشه خواهران مارتیا که توسط اهالی حاشیه بافق کشته شدند / شهریور ۱۳۷۳


محیط بانان تنها قادر به نجات یک توله یوز ماده شدند، پیکر نیمه جان توله را از مرگ حتمی نجات دادند و نام او را ماریتا گذاشتند. مارتیا تا زمان مرگش در سال ۱۳۸۳ به تنهایی در پارک پردیسان تهران زندگی کرد.




………………………………………….
……تصویر: مارتیا در پارک پردیسان تهران



یوزپلنگ به چه معناست؟
همانگونه که مشخص است، یوزپلنگ ترکیبی از دو کلمه یوز و پلنگ است. یوز در فارسی، بن مضارع یوزیدن است و فعل یوزیدن به معنای “جستن، جهیدن، جستجو و طلب کردن” می باشد. به عبارت دیگر یوز یعنی جوینده، طلب کننده و شکار کننده. از آنجا که از سگ های شکاری هم برای تعقیب و گرفتن شکار استفاده می شده، به آنها هم یوز گفته می شده است.
با توجه به تعاریف فوق، بدیهی است که یوزپلنگ به معنای پلنگی است که به دنبال شکار می گردد و به اصطلاح با یوزیدن آنرا می گیرد. شاید بتوان گفت که در گذشته برخی بر این باور بودند که یوزپلنگ نوعی پلنگ است و عنوان “پلنگ شکاری” نیز دلیل دیگری بر این مدعا است. البته برخی یوزپلنگ را نوعی یوز می دانستند که پدر یا مادر آن پلنگ باشد و به همین ترتیب، یوز شیر یعنی یوزی که یکی از والدینش شیر بوده است. بعلاوه، واژه دیگری بنام “هوبر” در گذشته وجود داشته که آنهم به معنای یوز و توله یوز بوده، ولی به نظر می رسد که این کلمه امروزه منسوخ شده است. با مراجعه به اشعار و متون قدیمی ایرانی، می توان دریافت که در گذشته این جانور با نام یوز شناخته می شده و کمتر به آن یوزپلنگ گفته می شده است.



تاریخچه یوزپلنگ آسیایی:
در گذشته، زیستگاه یوز پراکندگی وسیعی از ایران و عربستان تا هندوستان و ترکمنستان را شامل می شده است. در میان آثار باستانی، مهری مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد در میانرودان یوزپلنگی را در کنار مربیش به تصویر میکشد. شاهان آشوری از یوزها برای شکار بهره میگرفتند. در سوریه و ، جنگجویان صلیبی از شکار آهو توسط یوز سخن به میان آورده اند و گزارش شده است که یکی از شاهان سده پانزدهم میلادی در ارمنستان گله هایی از یوزها به شمار حدود صد عدد از این جانوران داشت. حالا اما نسل یوز آسیایی جز در ایران در سایر کشورها منقرض شده است.
تا پیش از جنگ جهانی دوم، جمعیت یوزپلنگ در ایران حدود ۴۰۰ عدد بود که تقریبا در تمام مناطق استپی و صحرایی نیمه شرقی کشور و بخش هایی از نواحی غربی کشور نزدیک مرز عراق دیده می شد اما ورود جیپ بعد از جنگ منجر به کشتار گسترده طمعه های مورد علاقه یوز به خصوص آهو و جبیر شد و در نتیجه جمعیت یوزپلنگ به شدت کاهش یافت.

در سال ۱۳۳۸ کانون شکار وقت ایران یوزپلنگ را حمایت شده اعلام نمود. با اعمال اقدامات حفاظتی، جمعیت طعمه در بسیاری از مناطق کشور روبه افزایش نهاد که این باعث افزایش جمعیت یوزپلنگ نیز شد. مشاهده یوزپلنگ در مناطق مختلف افزایش یافت که این احیا جمعیت نتیجه تاثیرات قوانین و مقررات حفاظتی بود که اعمال شد. در اواسط دهه ۱۳۵۰، جمعیت یوزپلنگ در ایران ۳۰۰-۲۰۰ عدد تخمین زده می شد. در آن زمان، قلمرو یوزپلنگ تقریبا تمام مناطق کویری نیمه شرقی کشور را در بر می گرفت که از جمعیت انسانی کمی برخوردار بود.

در اواخر دهه ۱۳۵۰ حفاظت از حیات وحش برای چند سال دچار اختلال شد. اکثر مناطق به وسیله دامداران اشغال و دشت های صاف و استپ ها جولانگاه ماشین ها و موتورسیکلت های قدرتمند صحرایی گردید که گونه های کویری مثل آهوی ایرانی، جبیر، گورخر و همچنین یوزپلنگ را تعقیب و شکار می کردند. منطقه حفاظت شده خوش ییلاق که زمانی مناسبترین زیستگاه یوزپلنگ در آسیا بود تقریبا از بین رفت.
یوزپلنگ از بسیاری از مناطق زیست خود ناپدید شد و محدوده پراکنش آن به بعضی مناطق دور دست که در آنجا طعمه کافی و امنیت نسبی وجود داشت محدود شد.



وضعیت فعلی یوزپلنگ آسیایی در ایران
برخلاف آنکه برخى مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست و پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایى سعى میکنند تا وضعیت یوز را مطلوب و روند احیاى جمعیت این گونه ارزشمند را مثبت ارزیابى کنند اما حقیقت این است که شرایط یوز بسیار بحرانى است، بطوریکه با ادامه روند فعلى، انقراض یوزپلنگ آسیایى در آینده اى نزدیک حتمى خواهد بود.
تا حدود هشت الى ده سال قبل نیز یوزپلنگ شرایطى به مراتب مطلوب تر از امروز داشت و گزارشاتى مستند از زادآورى این گونه حداقل در ده زیستگاه مختلف در استان هاى یزد، خراسان جنوبى، سمنان و خراسان شمالى بطور مرتب به ثبت می رسید.
در مردادماه سال ۱۳۸۷ محیط بان جواد شکوهی از یک یوزپلنگ ماده و سه توله اش در پارک ملی سیاهکوه تصویر برداری نمود. (عکس زیر)






در حدود سال ۱۳۸۵ دوربین های تله ای تصویری از یک خانواده پنج فردی یوز را در پناهگاه حیات وحش دره انجیر به ثبت رساندند. (عکس زیر)






همچنین دو یوزپلنگ نر و ماده به نام کوشکی و دلبر بیش از دو سال و نیم است که به تهران منتقل شده و در اسارات بسر می برند.
کارشناسان تاکنون موفق به فراهم نمودن شرایط برای زادآوری این دو یوز نشده اند.




…………………………………………
…….دلبر و کوشکی در پارک پردیسان تهران


به دلایل گوناگون که مهمترین آن سوء مدیریت مى باشد زادآورى یوزپلنگ در تمامى زیستگاه هاى این گونه به غیر از ذخیره گاه زیستکره توران و پناهگاه حیات وحش میاندشت متوقف شده و جمعیت های یوز در این مناطق از بین رفته اند. هر چند جمعیت و زادآوری یوز در همین دو زیستگاه (توران و میاندشت) نیز به شدت کاهش یافته است.

طی شش سال اخیر حداقل سه یوزپلنگ ماده و سه توله در مسیری به طول حدودا ده کیلومتر در محور سمنان – مشهد در محدوده عباس آباد توران بر اثر برخورد با خودرو ازبین رفته و سه توله بدون مادر نیز از این حوادث بجا مانده اند که به احتمال بسیار زیاد آنها نیز به دلیل آسیب پذیر بودن تلف شده اند.
مرگ این شش یوزپلنگ و مرگ احتمالی سه توله بجا مانده از مهمترین دلایل انقراض احتمالی یوزپلنگ در ایران به شمار خواهد رفت.





در کمال ناباوری در طول این شش سال هیچ اقدام موثری در راستای ایمن سازی این مسیر کوتاه صورت نگرفته است. در عوض متولیان حفاظت از این سرمایه ارزشمند ملی مشغول رنگ آمیزی صورت کودکان و توانمندسازی جوامع محلی ساکن در حاشیه زیستگاه های یوز از طریق برگزاری جشنواره های گوناگون بوده اند.

اما مشخص نیست این توانمندسازی و آگاه نمودن جوامع محلی چگونه صورت گرفته است که همین جوامع محلی بهمن ماه سال گذشته یکی از آخرین بازماندگان یوزپلنگ را با ضربات سنگ و چوب از پای درآوردند!


ناکارآمدى پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایى مهمترین عامل در بوجود آمدن شرایط کنونى است. پروژه اى ناکارمد و شکست خورده که بیشتر زمان، انرژى و بودجه آن به جاى اقدامات عملى و اجرایی در راستاى حفاظت، صرف برگزارى همایش ها ، نمایش ها و تحقیقات بى حاصل شده است.
تحقیقات بى حاصلى که پس از انقراض یوزپلنگ آسیایى بدون هیچ استفاده اى به بایگانى سپرده خواهد شد و هرگز در راستاى حفاظت از یوز اجرایى نشده است.

واضح و مبرهن است که ملاک موفقیت یا عدم موفقیت یک پروژه حفاظتی در مورد گونه جانوری در خطر انقراض، افزایش یا کاهش جمعیت گونه مربوطه می باشد. بنابراین کاهش شدید جمعیت یوزپلنگ آسیایی تا مرز انقراض ثابت می کند پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایى به هیچ عنوان موفق نبوده است.
البته تدوین چنین پروژه ای با اخذ مشارکت بین المللی در نفس عمل، اقدام مثبتی است اما دلیل ناکارآمدی این پروژه، ضعف در شیوه اجرای این پروژه می باشد.
هنگامیکه یک پروژه ملی با شکست روبرو شده و یا دستاورد مثبتی به همراه نداشته است مسئولان مربوطه می بایست نسبت به تعطیل نمودن و یا ایجاد تغییرات ساختاری در آن پروژه اقدام کنند اما پافشاری سازمان حفاظت محیط زیست بر حفظ ساختار این پروژه ناموفق با وجود روند کاهش جمعیت یوزپلنگ در ایران تامل برانگیز است.

در واقع می توان گفت ۱- ناکارآمدی پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایى و ۲- انفعال سازمان حفاظت محیط زیست در ایجاد تغییرات اساسی در این پروژه ی ناموفق مهمترین دلایل کاهش جمعیت یوزپلنگ در ایران و انقراض قریب الوقوع این سرمایه ملی و جهانی به شمار می روند.

اگر پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایى که تمام وظایف، اختیارات و منابع مرتبط با حفاظت از یوزپلنگ را انحصارا در اختیار گرفته است وجود نداشت و حفاظت از یوز مانند سایر گونه های جانوری بر عهده معاونت محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست و با همکاری سازمان های مردم نهاد می بود، بطور حتم وضعیت یوزپلنگ به مراتب از شرایط کنونی مناسب تر بود.
در حال حاضر در صورتیکه عزمی جدی و ملی برای حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی وجود داشته باشد با انجام اقدامات زیر شاید و فقط شاید بتوان از انقراض نسل این گونه ارزشمند جلوگیری نمود:


۱) خرید حقوق عرفی و قانونی دامداران و مرتع داران در داخل ذخیره گاه زیستکره توران و پناهگاه حیات وحش میاندشت و خروج کامل دام اهلی از این دو منطقه.
۲) ایمن سازی محور سمنان – مشهد در محدوده عباس آباد توران از طریق فنس کشی دو طرف جاده و احداث روگذر و زیرگذر.
۳) افزایش نیرو و امکانات حفاظتی ازجمله خودرو، موتورسیکلت، بودجه و … در دو منطقه توران و میاندشت.
۴) احداث آبشخور، احیای پوشش گیاهی و کلیه اقدامات لازم در راستای مقابله با اثرات خشکسالی و افزایش طعمه های یوز در زیستگاه های این گونه.
۵) جمع آوری و کنترل جمعیت سگ سانان ازجمله سگ های بدون صاحب و سگ های گله در زیستگاه های یوزپلنگ.
۶) پایش مستمر مناطق حفاظت شده و عرصه های طبیعی در مرکز ایران به منظور شناسایی جمعیت ها و زیستگاه های شناسایی نشده
۷) تدوین برنامه عمل جامع یوزپلنگ آسیایی مستقیما زیر نظر معاونت محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست و انتقال وظایف و اختیارات پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی به دفاتر تخصصی (دفتر حیات وحش و دفتر حفاظت و مدیریت شکار و صید) در این معاونت.
گفتن این موضوع آن هم در روز ملى یوزپلنگ آسیایى سخت است اما دانستن حقیقتی تلخ از غرق شدن در رویایى شیرین مطلوب تر است.

در صورت اصرار بر ادامه روند فعلی و عدم اجرای موارد فوق، انقراض یوزپلنگ آسیایی در آینده ای نزدیک حتمی خواهد بود.