مشهد- ایرنا- وضعیت زیستی برخی گونه های جانوری در محیط طبیعی به منزله شاخص و یا 'پرچم' نشانگر چگونگی روند حیات جانوری و گیاهی در آن منطقه شناخته می شود.





بر این اساس وضعیت زیست یوزپلنگ آسیایی به عنوان گونه 'پرچم' در زیستگاهها نشانگر وضعیت گونه های جانوری و گیاهی آن محدوده است.
در این چارچوب هم اینک حضور و زندگی طبیعی یوزپلنگ آسیایی نمادی از شکوه، عظمت و اقتدار قدرت این حیوان در کوهستانها و زیستگاههای تحت حفاظت ایران است.

نهم شهریور ماه به عنوان 'روز حفاظت از یوزپلنگ آسیایی' نام گرفته و ایران به عنوان تنها زیستگاه قطعی این گونه در جهان شناخته شده است. گونه ای که حضور و حفاظت از آن به عنوان نماد ملی ایران وظیفه قطعی و حتمی همه ایرانیان است.

به همین دلیل چشم جهانیان به عملکرد ایران در میزبانی از بازماندگان نسل یوز پلنگ آسیایی دوخته شده و این موضوع اهمیت حفظ این میراث طبیعی را دو چندان کرده است.

گرچه مسوولیت بسیار سنگین است اما به طور حتم با ارتقای دانسته ها و آگاهی مردم از اهمیت این گونه و هم پیمان شدن دوستداران محیط زیست، این گربه سان ارزشمند را حفظ و نام آن را از فهرست گونه های در معرض خطر انقراض حذف خواهیم کرد.

یوزپلنگ سریعترین حیوان روی خشکی است و سرعتش می تواند به 100 کیلومتر در ساعت برسد اما تا چند صد متری بیشتر نمی تواند با این سرعت بدود.

این جانور پوست نخودی رنگ و با خالهای سیاه و گرد و کوچک دارد و موهایش زبر و کوتاه است.

این حیوان اندامی کشیده دارد و اندازه بدن یک یوز پلنگ بالغ 112 تا 135 سانتیمتر با دمی به اندازه 66 تا 84 سانتیمتر است و وزنش از 34 تا 54 کیلو گرم می باشد.
خطی به نام خط اشک از گوشه چشم این حیوان تا گوشه لبش امتداد یافته است که این خط در نوع ایرانی ضخیم تر از نوع آفریقایی آن است.
زیستگاه یوز در ایران دشتهای باز و پهناور و تپه ماهورهای وسیع استپی و بیابانی است، این مناطق با وجود بارندگی کم و محدود دارای پوشش گیاهی مناسبی است که در آن گونه هایی نظیر درمنه، گز، تاغ، قیچ، اسکنبیل، کاروان کش، ریش بز و اشنان مشاهده می شود.

این پوشش زیستگاه مناسبی را برای جانورانی مانند آهو، جبیر، گوسفند وحشی و خرگوش که غذای اصلی یوز می باشند فراهم می آورد.
چنین زیستگاهی به یوز پلنگ اجازه می دهد که به بهترین نحو از قابلیتهای فیزیولوژی و ریخت شناسی خود استفاده نماید.
یوزها مخاطره آمیزترین زندگی را در میان تمام جانوران بیابانی دارند و دو نقطه ضعف برای آنها گران تمام می شود، نخست اینکه قادر نیستند در ماههای گرم سال، گرمای خورشید را تحمل کنند و در این هنگام باید در سایه باقی بمانند و اگر یوزپلنگی مورد آزار و اذیت قرار گیرد و مجبور به ترک پناهگاه خود و راه رفتن در آفتاب شدید شود، ریسک بزرگی کرده و پس از طی چند کیلومتر ممکن است بر اثر گرما تلف شود.

دومین نقطه ضعف یوزهای آسیایی این است که به شدت نگران امنیت خود هستند و این نگرانی باعث استرس آنها می شود، وقتی انسان به این گونه نزدیک می شود، اولین واکنش آن این است که بدون جلب توجه بر روی زمین دراز بکشد تا خود را استتار نماید.

اگر عامل استرس نزدیک تر شود، جانور در اولین پناهگاه قابل دسترس مانند حفره ای در میان کوه ، لانه جانورانی نظیر روباه، خرگوش یا کفتار پناه می گیرد و در نهایت اگر نتواند محلی را برای پنهان شدن بیابد، فرار می کند.
یوز مانند هر گونه جانوری دیگر از نظر ذخیره ژنتیک منحصر به فرد است و انقراض آن کره زمین را برای همیشه از آن ذخیره ژنتیک محروم می کند.

این گونه ارزشمند یکی از اجزای تنوع زیستی ایران است که با دیگر اجزای آن در ایران و با گونه های دیگر این خانواده در سایر نقاط جهان تفاوت دارد زیرا یوز مانند هر جانور دیگر در ایجاد تعادل اکولوژیک موثر است و انقراض آن این تعادل را بر هم می زند.

در اصطلاحات زیست محیطی از یوز به عنوان گونه 'پرچم' در زیستگاه نام برده می شود به این معنا که حضور این گونه ارزشمند نشان دهنده وضعیت زیستگاه، وضعیت گونه های جانوری و گیاهی آن زیستگاه است.


* خراسان رضوی جزو 10 استان میزبان یوزپلنگ

در کنار همه این ویژگی ها یوزپلنگ یکی از جاذبه های طبیعت گردی ایران است که می تواند منبع ایجاد درآمد برای جوامع محلی نیز باشد.
در عین حال عواملی همچون تخریب زیستگاه، چرای مفرط دام در زیستگاه، سگهای گله، اشغال زیستگاه توسط دام یا انسان، شکار طعمه، تلفات یوزپلنگ به طرق مختلف بویژه تصادفات و شکار از عوامل تهدید کننده این گونه ارزشمند جانوری است.

استان خراسان رضوی جزو 10 استان دارای گونه یوزپلنگ آسیایی در کشور است که طبق اعلام اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت این گونه در کنار 36 گونه دیگر جانوری در این استان در فهرست قرمز (red list) گونه های طبقه بندی شده است اما به طور خاص در این فهرست یوزپلنگ در وضعیت حفاظتی (CRITICALLY ENDANGERED) قرار دارد و به عبارتی به صورت بحرانی در معرض خطر است.
تا قبل از دهه 50 هیچگونه آماری از تعداد یوزپلنگ در ایران وجود نداشت اما پس از انقلاب تلاشهای بسیار در جهت حفاظت از این گونه ارزشمند انجام شد.


*دشت لاغری و منطقه درونه خراسان رضوی میزبان یوزپلنگ


معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: با توجه به بحرانی بودن وضعیت یوزپلنگ در درجات حفاظتی، این گونه به شدت مورد توجه عرصه بین المللی است.
محمد عرفانی افزود: دو گونه یوزپلنگ به نام های یوز آسیایی و یوز آفریقایی در دنیا وجود دارد که گونه یوز آسیایی فقط در ایران مشاهده شده است.

وی با اشاره به اقدامات ارزشمند انجام شده در زمینه حفاظت از یوزپلنگ اظهار کرد: در منطقه درونه این استان با توجه به نزدیک بودن به منطقه توران به عنوان یکی از زیستگاه های اصلی یوز در ایران، مشاهده و ثبت حضور این گونه یوزپلنگ در سالهای گذشته انجام شده است.

وی گفت: حضور و مشاهده این گونه در سال 1359 ثبت شده و در سال 1391 از یک قلاده یوزآ توسط دوربین های تله ای عکس برداری شده است.
وی افزود: در سال 1393 نیز حضور چهار قلاده یوز در منطقه بردسکن اعلام شد که موضوع با مستند سازی رد پای این تعداد ثبت شد.
معاون محیط زیست استان خراسان رضوی اظهار کرد: همچنین در منطقه دشت لاغری شهرستان بردسکن مشاهده یوز به صورت قطعی ثبت شده است.

وی با اشاره به مشاهده مداوم این گونه ارزشمند طی دهه های 60 تا 90 در این استان افزود: به رغم پیگیری های انجام شده و ثبت قطعی حضور یوز در خراسان رضوی هنوز این استان جزو استان های رسمی حضور یوز در قالب پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی قرار نگرفته است.

عرفانی گفت: در راستای تداوم ثبت و مستند سازی حضور یوز در این استان امسال نیز 14 دوربین تله ای خریداری و طبق شرایط لازم در مناطق احتمالی حضور این گونه نصب شده تا با تهیه عکس و فیلم این حضور را یکبار دیگر اثبات کنیم.

وی بیان کرد: ثبت مناطق تحت حفاظت میزبان یوزپلنگ در استان خراسان رضوی زیرپوشش پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در تخصیص اعتبار و افزایش اقدامات حمایتی از این گونه بسیار مهم و ارزشمند است.


*افزایش طعمه یوز در مناطق تحت مدیریت با هدف حفاظت


معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست استان خراسان رضوی افزود: انجام یک سری اقدامات آموزشی نسبت به اهمیت یوزپلنگ در مناطق تحت مدیریت و حاشیه این مناطق، روستاها و جوامع محلی نزدیک این مناطق بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
عرفانی گفت: در این آموزشها تلاش شده است نسبت به معرفی هرچه بهتر و بیشتر یوزپلنگ و اقدامات لازم در صورت مواجهه با این گونه، به دهیاران و افراد بومی و محلی آموزش داده شود.


*یوزپلنگ نیازمند حمایت است


مدیر کل حفاظت محیط زیست استان خراسان رضوی نیز در این زمینه با اشاره به خطراتی که می تواند این گونه را تهدید کند گفت: خطراتی از جمله تصادفات جاده ای، شکار و حذف فیزیکی گونه توسط افراد و شکارچیان و کاهش منابع غذایی در مناطق به علت خشکسالی، از جمله این تهدیدات هستند.

حمید صالحی افزود: آموزش افراد جوامع محلی، برگزاری اجلاس و کلاسهای توجیهی، ایجاد امنیت نسبی برای گونه مزبور با ساخت پاسگاه و ایجاد امکانات حفاظتی، منابع آب و جلوگیری از شکار بی رویه و غیرمجاز طعمه های این گونه، از جمله اقدامات انجام شده برای حفاظت و حمایت از این گونه زیستی ارزشمند بوده است.

وی اظهار کرد: با توجه به وسعت قلمرو و گشت زنی یوزپلنگ، آمار دقیق از تعداد آن در این استان وجود ندارد که امید است با بکارگیری دوربین های تله ای به اطلاعات جمعیتی اینگونه نیز دست یافت.
وی گفت: علاوه بر شهرستان بردسکن، احتمال حضور یوزپلنگ در شهرستانهای بجستان، سبزوار و سرخس نیز به خاطر برخورداری از زیستگاههای مطلوب وجود دارد.

مدیر کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با اشاره به تلاشهای انجام شده برای اطلاع رسانی در زمینه اهمیت حفظ و نگهداری این گونه ارزشمند افزود: برگزاری کلاسهای آموزش برای بومیان مناطق همجوار زیستگاه های یوز ایرانی، چاپ بروشور برای ارتقای دانش عمومی در زمینه اهمیت این حیوان به عنوان مهمترین ذخایر ژنتیکی ایران، بررسی و شناخت زیستگاههایی که احتمال حضور یوزپلنگ در آن هست و ارتقای آن منطقه به مناطق تحت مدیریت سازمان از مهمترین اقدامات صورت گرفته است.


*زیست 50 قلاده یوز در ایران


معاون پروژه بین المللی حفاظت از یوز آسیایی نیز در این زمینه گفت: زیست حداقل 50 قلاده یوزپلنگ آسیایی در ایران جای بسی خرسندی و شادمانی است.
رجبعلی کارگر افزود: از سال 1380 پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با همکاری سازمان محیط زست و سازمان ملل متحد طی تفاهم نامه ای در ایران آغاز شد.

وی با بیان اینکه در همان زمان کارشناسان بین المللی بر انقراض یوز در ایران تاکید داشتند، اظهار کرد: این در شرایطی بود که یوزپلنگ از حدود 65 تا 70 سال قبل بجز ایران در هیج جای دیگر دنیا مشاهده نشده لذا ایران تنها مامن و جایگاه باقی مانده این گونه بود.

وی گفت: هم اکنون حدود 15 سال از عمر اجرای این پروژه در کشور می گذرد و بر اساس تصاویر و مستندات تهیه شده طی این مدت وجود یوزپلنگ در شش میلیون هکتار مساحت در 10 زیستگاه کشور قطعی شده است.
کارگر افزود: این تعداد زیستگاه در 6 استان کشور شامل خراسان جنوبی، خراسان شمالی، کرمان، اصفهان، یزد و سمنان می باشد.

وی با بیان اینکه سرشماری و آمارگیری گربه سانان به ویژه یوزپلنگ به دلیل شب زی بودن آن بسیار مشکل است، اظهار کرد: حضور و زیست دست کم 50 قلاده یوزپلنگ در ایران ثبت شده است.
وی گفت: به جرات می توان گفت که فعالیت و اجرای این پروژه با حمایت سازمان ملل متحد و همکاری سازمان حفاظت محیط زیست بسیار خوب و موثر بوده که این مسئله از سوی تمام کارشناسان بین المللی تایید شده است.


* تداوم وضعیت نگران کننده یوزپلنگ در کره زمین


کارگر با بیان اینکه گرچه حضور و زیست یوز در ایران در وضعیت به نسبت خوب و رو به رشد قرار دارد، افزود: اما همچنان وضعیت این گونه به شدت نگران کننده و نیازمند توجه است زیرا وجود 50 قلاده از یک گونه هنوز نشان از وضعیت ویژه و در خطر انقراض آن دارد.
وی بیان کرد: در حمایت از یوز و تلاش برای افزایش جمعیت این گونه دو شاخص عمده مورد توجه است که یکی کاهش میزان تخلفات شکار و دیگری افزایش جمعیت علفخواران و طعمه های یوز می باشد.
معاون پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی گفت: طی 15 سال گذشته جمعیت علفخواران و طعمه های یوزپلنگ در 10 منطقه رسمی زیستگاه این گونه در 6 استان کشور به 35 هزار راس رسیده است.
وی افزود: این رشد در حالی است که زیستگاه یوزپلنگ بیشتر در مناطق مرکزی است و خشکسالی های اخیر نیز تاثیر منفی بر جمیعت حیاط وحش در سراسر کشور بر جای گذاشته است.

وی با بیان اینکه فعالیت در جهت حفاظت از یوزپلنگ در قالب پروژه ای در سه بخش در حال انجام است، اظهار کرد: بخش آموزش جوامع محلی، مردمی، مسئولان و توجیه افراد حاشیه مناطقی که یوزپلنگ در آن زیست می کند و نیز مشارکت جوامع محلی برای حفظ این گونه انجام می شود.
وی ادامه داد: همچنین آموزش و پوشش رایگان بیمه تکمیلی محیط بانان و خانواده های آنان و پوشش بیمه دام های مناطق حاشیه مناطق یاد شده که احتمال حمله و خسارت یوز وجود دارد از دیگر مواردی است که مورد توجه می باشد.


* یوز ضامن بقای زیستگاه های کویری


کارگر تاکید کرد: یوز تنها یک گونه زیبا نیست بلکه به عنوان ضامن بقای زیستگاه های کویری محسوب می شود زیرا حضورش به عنوان پرچم در راس هرم غذایی تضمین کننده افزایش جمعیت حیات وحش، افزایش پوشش گیاهی و در نهایت تثبیت خاک و حفظ زیستگاه های طبیعی است.
وی افزود: علاوه بر اقدامات عملی و حمایتی از این گونه نادر و ارزشمند، در بخش مطالعاتی نیز مطالعات در زمینه وجود یوز، طعمه ها و ظرفیت مناطق مختلف در کشور برای زیست این گونه در حال انجام است.


* حمایت از خراسان رضوی به عنوان میزبان یوز قطعی است


معاون پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در باره برنامه این پروژه برای پوشش زیستگاه های خراسان رضوی گفت: خراسان بزرگ قبل از تقسیم به سه استان از جمله استان های یوزخیز بوده و هم اکنون خراسان رضوی به دلیل نزدیک بودن به منطقه میاندشت که به عنوان زیستگام مولد یوز شناخته می شود و منطقه توران، میزبان یوز نیز خواهد بود.
وی افزود: همچنین منطقه نایبندان در طبس از جمله مناطقی است که بعد از انقلاب نخستین بار مشاهده یوز در آن گزارش شده است.
وی اظهار کرد: همسایگی با سه استان یوز خیز شامل خراسان جنوبی، خراسان شمالی و سمنان به عنوان مناطق قطعی حضور و زیست یوز گویای جایگاه خراسان رضوی است.
کارگر گفت: دعوت از محیط بانان خراسان رضوی برای شرکت در دوره های آموزشی حفاظت از یوزپلنگ دلیل بر قطعیت وجود این گونه در خراسان رضوی است.

وی افزود: در صورت رسیدن به توافق با دفتر سازمان ملل و با توجه به ظرفیت موجود، استان خراسان رضوی را به صورت رسمی جزو استانهای میزبان یوز و زیر پوشش این پروژه بین المللی معرفی خواهیم کرد.
وی اظهار کرد: حضور یوز در دو منطقه درونه و دشت لاغری، قطعی و مستند سازی شده است و امیدواریم خراسان رضوی به عنوان هفتمین استان یوز خیز در کشور معرفی شود.
وی مهمترین مشکل در این اقدام را کمبود و محدود بودن اعتبارات دانست.

گزارش: آرزو جاودانی