مرتضي جوهري/ک.یرها وبیابان های ایران

بيشتر دشت*ها و دامنه*هاي گرم و بياباني مناطق مرکزي و جنوبي ايران خالي از سکنه و غير قابل سکونت است و نيز بي آبي و آب و هواي نامساعد باعث فقير بودن پوشش گياهي و تنوع اندک جانوران شده است اما موجوداتي هم هستند که در اين نواحي خشن بسر مي*برند. مار جعفري از ساکنين هميشگي اين نواحي بشمار مي*رود و از گذشته*هاي دور تاکنون هر کويري را با مار جعفري مي*شناختند. هر مسافري به کوير سفر مي*کند، ترس از مار جعفري را فراموش نمي*کند در حالي که هيچ گاه متوجه اين موضوع نيست که اين مار جعفري است که از مسافران کوير مي*ترسد.مار جعفري با نام علمي ‏Echis carinatus‏ در رده خزندگان (‏Reptilia‏)، زير راسته مارها (‏Serpentes‏) و خانواده افعي*ها (‏Viperidae‏) طبقه*بندي مي*شود. ماري به نسبت کوچک است و 35 تا 90 سانتي متر طول دارد و همچون ديگر افعي*ها داراي سر و گردني مشخص است زيرا در بيشتر مارهاي ديگر گردن به طور کامل از سر و بدن مشخص نيست. همچنين مانند ديگر افعي*ها مردمك چشم نيز عمودي، پوزه كوتاه و سر پوشيده از فلس*هاي كوچك ولي تيغه *دار است. رنگ *آميزي متنوعي دارد و نمونه*هاي ايراني آن به رنگ*هاي قهوه*اي مايل به خاكستري، زيتوني، خاكستري مايل به زرد با نوارهاي زيگزاگ روشن هستند. مار جعفري به راحتي از ديگر مارها شناخته مي*شود زيرا ويژگي بارز اين گونه، وجود يك علامت به شكل صليب روي سر است. ناحيه شكمي به رنگ سفيد يا سفيد مايل به زرد است.‏در نواحي بياباني يا نيمه *بياباني گرم و خشک يا مرطوب در دشت*ها، تپه*هاي رسي يا ماسه *اي، دامنه*ها و كوهپايه**ها با پوشش گياهي اندك بوته*اي يا درختچه*اي و نيز دهانه چاه**ها، باغ*ها، خرابه*ها، گورستان*ها، حاشيه مزارع و روستاها ديده مي*شود. روزها در زير سنگ*ها و درون حفره*هاي زميني، لانه جوندگان، شكاف سنگ**ها و زير بوته*ها پنهان مي**شود. به ندرت در نواحي مسکوني يا محل*هاي پر رفت و آمد انسان*ها ديده مي*شود. در نواحي ماسه*اي مانند رمل*ها يا تپه*هاي ماسه بادي در زير ماسه*ها پنهان مي*شود و مانند افعي شاخدار عربي شب*ها در حالي که سر را از زير ماسه بيرون نگه مي*دارد به انتظار طعمه خود مي*ماند. حرکت مار جعفري به روشي خاص صورت مي*گيرد، به اين ترتيب که ترکيبي از حرکت از پهلو و زيگزاگ است. ابتدا سر را پرتاب مي*کند سپس بدن را به همان قسمت مي*کشد. روي ماسه*هاي داغ فقط دو نقطه از بدن مار جعفري با سطح زمين تماس دارد.‏‏ از هنگام غروب تا طلوع آفتاب فعاليت مي*كند. گاهي نيز در روز ديده مي*شود. براي شكار از بوته**ها يا درختچه**ها بالا مي**رود يا روي سنگ*ها، زير بوته**ها و لبه چشمه**ها بدون حركت به كمين مي*نشيند و انواع جوندگان كوچك، مارمولك**ها، وزغ**ها و بندپايان بزرگ مانند عقرب*ها، رتيل**ها و ديگر حشرات را شكار مي**كند. بيشتر جوندگان کوچک را ترجيح مي*دهد و براي همين در تاريکي شب در محل رفت و آمد جوندگان بي حرکت مي*ماند و به محض عبور يک جونده به سرعت حمله مي*کند و با گزش مرگبار خود آن را شکار مي*کند. مارهاي جعفري کوچک معمولاً از بچه موش*ها و نوزادان از مارمولک يا حشرات تغذيه مي*کنند. مار جعفري در شکار کردن حريص نيست. پس از شکار و يک غذاي حسابي تمامي طول شب را روي سنگ*ها يا زمين*هايي که از آفتاب روز گرم مانده*اند به حالت چنبره استراحت مي*کنند و اين کار را تا چندين شب تکرار مي*کند.اين مار بسيار تنبل و کم تحرک است و به آرامي و بدون سر و صدا حرکت مي*کند. هنگام خطر به دور خود مي*پيچد و سر را در ميان بدن پنهان مي*كند و با حركات مارپيچ به صورت عدد هشت لاتين و ماليدن فلس**هاي كناري بدن، صداي مخصوصي توليد مي**كند و گهگاه با حمله*هاي ناگهاني سعي در دور کردن دشمن مي*کند. از پهلو حركت مي*كند. در مواقعي که باران*هاي سيل آسا مي*بارد و حفره*هاي مار جعفري پر از آب مي*شود از پناهگاه خود خارج مي*شود و اغلب از بوته*ها و درختچه*ها و نيز ديوارها و صخره*ها بالا مي*رود. در اين مواقع است که مي*توان چندين مار جعفري را روي يک بوته يا درختچه مشاهده کرد.تخم ـ بچه* زا است يعني نوزادها در بدن مادر از تخم خارج و زنده متولد مي*شوند. ماده*ها در فصل تابستان معمولاً 3 و گاهي تا 20 نوزاد به دنيا مي**آورند. نوزادها هنگام تولد حدود 15 سانتيمتر طول دارند و پس از نخستين پوست اندازي که حدود يک هفته طول مي*کشد، قادر به گزيدن و تزريق سم هستند. اغلب نوزادهاي يک هفته*اي داراي سمي با غلظت بالا و کشنده هستند.‏مار جعفري از خطرناك**ترين مارهاي ايران است و گزش آن در برخي مواقع منجر به مرگ انسان مي**شود. سم اين مار بيشتر بر دستگاه گردش خون اثر مي*گذارد و موجب پارگي رگ*ها و خونريزي داخلي و حتي خونريزي مغزي مي*شود زيرا سم اين مار داراي آثار هموستاتيک است و قادر است فعاليت پلاکت*هاي خون را مهار کند. فردي که توسط مار جعفري گزيده مي*شود، ابتدا احساس درد و تورم در ناحيه گزش مي*کند سپس علامت شروع به پيشرفت کرده و تمامي عضو گزيده شده مثلاً دست را تحت تأثير قرار مي*دهد. پس از چند دقيقه تا نيم ساعت، غدد لنفاوي سفت و دردناک مي*شوند به طوري که بزرگ شده و قابل لمس مي*شوند. نشانه*هاي باليني ناشي از گزش اغلب پس از حدود 1 تا 2 ساعت پس از گزش ظهور مي*کنند. خونريزي حدود 10 ساعت پس از گزش رخ مي*دهد که ابتدا از لثه*ها شروع مي*شود و کم کم در دستگاه گوارش و نيز دستگاه تناسلي و ادراري ادامه پيدا مي*کند. در مراحل بعدي با خونريزي*هاي شديد گوارشي، مخاطي، زيرپوستي، دستگاه ادراري و تناسلي ادامه مي*يابد. معمولاً خون فرد مصدوم غيرقابل انعقاد مي*شود. تشنج، اختلال در تکلم و ادراک، خواب آلودگي و در بعضي مواقع امکان شوک و مرگ به دليل خونريزي مغزي وجود دارد. در برخي مواقع پس از 24 تا 48 ساعت فرد گزيده شده مي*ميرد.با اين حال خوشبختانه اين مار از انسان*ها فراري است و دور از انسان زندگي مي**كند. اگر مار جعفري با انسان روبرو شود هيچ گاه در مرحله اول اقدام به گزش نمي*کند. به اين ترتيب که اگر در حال حرکت باشد و متوجه حضور انسان شود پيش از هر کاري به دنبال يک مخفي گاه مي*گردد يا اين که اگر راه فرار نداشته باشد در جاي خود بي حرکت مي*ماند و پس از آن که از کنارش دور شديم به آرامي آن محل را ترک مي*کند. اگر در حال چنبره و استراحت باشد و از کنارش عبور کنيم با صدايي که از خود توليد مي*کند به ما مي*گويد که «مبادا به من نزديک شويد يا پاي خود را روي من بگذاريد چرا که من خطرناک هستم». با اين وجود اگر به طرفش برويم به سرعت فرار مي*کند يا در ابتدا به هم ماليدن فلس*ها و فش و فش کردن و پرتاب سر سعي مي*کند اول هشدار بدهد سپس در نخستين فرصت فرار کند. زماني که بخواهيم آن را صيد کنيم در آن وقت است که با هدف گزيدن به ما حمله مي*کند. پس بهتر است از قلمرو آن دور شويم و خطري متوجه ما نشود. اين مار آن چنان از انسان دوري مي*کند که اگر در يک اتاق با يک مار جعفري چند روز را سپري کنيم، به هيچ وجه به ما نزديک نمي*شود و براي ما خطري به وجود نمي*آورد مگر اين ما بخواهيم به او آسيبي برسانيم.‏مار جعفري در زبان انگليسي و فرانسوي «افعي فلس اره اي» و در زبان پشتو «فيسي» مي*گويند، در عراق به «حية سيد دخيل» معروف است. از ايران به سمت جنوب شرقي آسيا تا بنگلادش و به سمت شمال شرقي تا ازبكستان و از شرق تا افغانستان و هند و به طرف جنوب غربي تا عراق و عربستان پراكنده است. در ايران تاكنون از بيشتر استان**هاي مركزي و جنوبي شامل سمنان، قم، خراسان شمالي، خراسان جنوبي، خراسان رضوي، سيستان و بلوچستان، هرمزگان، كرمان، يزد، اصفهان، بوشهر، فارس، كهگيلويه و بويراحمد، خوزستان و ايلام گزارش شده *است. جمعيت آنها در ايران در حد مطلوب بوده و از جمعيت بالايي برخوردار است و فقط تخريب زيستگاه آنها را تهديد مي*کند. در سال*هاي اخير به سبب صيد بي *رويه توسط مارگيرها براي مراكز سرم* سازي، كشتن آنها به دليل ترس و نفرت مردم از اين مار، تخريب زيستگاه توسط چراي دام*ها، شهرسازي و جاده *سازي جمعيت آنها رو به كاهش است. اين که چرا به اين مار «جعفري» مي*گويند هنوز علت اين نامگذاري به درستي مشخص نيست.5 زيرگونه از اين گونه تاکنون معرفي و طبقه بندي شده است که در ايران داراي 2 زيرگونه است. زيرگونه ‏Echis carinatus multisquamatus Cherlin, 1981‎‏ از نواحي شرقي و شمال شرقي ايران گزارش شده و زيرگونه ‏Echis carinatus sochureki Stemmler, 1969‎‏ که از نواحي مرکزي و جنوبي ايران گزارش شده است.‏گونه مار جعفري براي نخستين بار توسط يک طبيعت شناس آلماني به نام ‏Johann Gottlob Schneider‏ در سال 1801 شناسايي و نامگذاري شد.مار جعفري جزيي از زيست بوم يک منطقه است و کشتن آن نه فقط از روي ناداني است بلکه يک ضربه آسيب پذير به طبيعت محسوب مي*شود. ديدن اين افعي زيبا در طبيعت بسيار هيجان انگيز و لذت بخش است به شرطي که مزاحم آن نشويم. اين خزنده زيبا به شدت از انسان مي*ترسد و هر جا که رفت و آمد انسان کمتر است زندگي مي*کند.*مرتضي جوهري