مفاهیم و تعاریف اولیه ستاره شناسی

اجزاء مهم جهان

خورشید

منبع اصلی نور و گرما و زندگی بر روی زمین این ستاره است که با فاصله*ای حدود ۱۵۰ میلیون کیلومتری از زمین قرار گرفته و قطری تقریباً معادل ۱٬۳۹۰٬۰۰۰ کیلومتر و وزنی معادل ۳۳۰ هزار بار سنگین*تر از زمین دارد.
خورشید حدودا شامل ۸۶/۹۹٪ درصد جرم کل منظومه خورشیدی را تشکیل می*دهد و به دلیل جرم عظیمش دارای نیروی گرانش بسیار قوی است، به*طوری که سیارات به سبب این نیرو در مدارشان به دور خورشید می*گردند.



سیارات

به جسمی فضایی با جرم بسیار زیاد گفته می*شود که گرد یک ستاره در گردش باشد و خود نیز ستاره نباشد.
هشت روان گوی (سیاره) اصلی و به رسمیت*شناخته*شده سامانه خورشیدی ما به ترتیب فاصله از خورشید بدین شرحند:
تیر یا عطارد یا مرکوری
ناهید یا زهره یا ونوس
زمین یا ارض یا اِرث با قمرش ماه
بهرام یا مریخ یا مارس
یا برجیس یا مشتری یا ژوپیتر - اقمار (ماه های) مهم هرمزد عبارت*اند از: گانیمید- اروپا-یو- کالیستو- و نزدیکترین قمر (ماهک) به سطح آن آمالته آ است.
کیوان یا زحل یا ساتورن - میماس و تیتان. ولی مهم*ترین ماه آن تیتان است که حتی از تیر (عطارد) بزرگ*تر است.
اورانوس
نپتون - هشت ماهک (قمر) دارد؛ دو ماهک به نامهای تریتون و نرئیداز دیگران بزرگ*ترند. اما نرئید از سطح این گویال (روان گوی) بسیار دور است.
(اورانوس و نپتون چون در چند سدهٔ اخیر کشف شده*اند تنها نام*های لاتین دارند)






منظومه شمسی (پارسی سره:سامانه خورشیدی) یک سامانه ستاره*ای است متشکل از خورشید و اجرام فضایی که در دام گرانش آن قرار دارند.

این اجرام شامل هشت سیاره ، پنج سیاره کوتوله، ۱۶۲ قمر و اجرامی چون سیارک*ها،دنباله*دارها، غبار میان*سیاره*ای (شامل دو کمربند کویی*پر و اورت) می*شوند.
کره زمین نیز سیاره*ای است که در سامانه خورشیدی جای گرفته است.


سیارات کوتوله
سِرِس یا ۱ سرس نام نخستین سیاره کوتوله*ای است که کشف شد. این سیارک که نامش از نام الهه کشاورزی در روم قدیم گرفته شده در یکم ژانویه ۱۸۰۱ توسط جوزپه پیاتزی کشف شده است.
با قطری حدود ۹۵۰ کیلومتر، سرس بزرگ*ترین و پرجرم*ترین جسم در کمربند سیارکی است. سرس تقریباً یک*سوم کل جرم این کمربند را تشکیل می*دهد.
پلوتون دومین جسم برزگ شناخته*شده در گروه سیاره*های کوتوله است که از هنگام کشف در ۱۹۳۰ تا ۲۴ اوت ۲۰۰۶ نهمین سیاره سامانه خورشیدی بود. اما اکنون بنا بر تعريف نوین اتحادیه بین*المللی اخترشناسی یک سیاره کوتوله و همچنین به عنوان نمونه نخست از رده جدید اجرام فرا نپتونی به شمار می*رود.
«پلوتون» گویش زبان فرانسه است و در زبان انگلیسی به آن «پلوتو» می*گویند.
مدار پلوتون بطور واضح با مسیر خورشید زاویه دارد و این زاویه بیش از ۱۷ درجه است. پلوتون مداری غیرعادی دارد به طوری که در مدتی مدارش از نپتون به خورشید نزدیکتر می*شود.
تنها قمر پلوتون شارون نام دارد که بیشتر شبیه یک جفت برای پلوتون است تا یک قمر. از این رو به آنها سیستم «پلوتون-چارون» نیز گفته می*شود.
هائومیا(به انگلیسی: Haumea) ، یک سیاره کوتوله در کمربند کوئی*پر و با یک*سوم جرم پلوتو است. و در سال ۲۰۰۴ و در دانشگاه کلتچ و توسط تیم مایکل ای براون کشف شد و تیم اوریتز در سال ۲۰۰۵ و در اسپانیا مستقلا این سیاره کوتوله را کشف کرد. و در ۱۷ سپتامبر ۲۰۸ توسط اتحادیه بین*المللی ستاره*شناسی به عنوان یک سیاره کوتوله پذیرفته شد و نام هائومیا که یک اسطوره هاوائی است بر آن نهاده شد.
هائومیا عضو اجرام فرانپتونی است.
ماکی*ماکی با نام قبلی(136472) Makemake سومین سیاره کوتوله بزرگ سامانه خورشیدی و یکی از دو جرم بزرگ کمربند کوئی*پر است و قطر آن سه چهارم قطر پلوتو می*باشد.[۱] ماکی*ماکی ماه طبیعی ندارد و متوسط دمای سطح آن ۳۰ درجه کلوین است و سطح آن از یخ*های متان و اتان و نیتروژن تشکیل شده*است.[۲]
این سیاره کوتوله توسط مایکل ای براون و تیمش در ۳۱ مارس ۲۰۰۵ کشف شد . و در ۱۱ ژوئن ۲۰۰۸ توسط اتحادیه بین*المللی ستاره*شناسی به عنوان یک پلوتوئید پذیرفته شد.
اریس (الهه جنگ در یونان و معادل ایرانی آن ایندره) یا اریس ۱۳۶۱۹۹ که پیشتر با نام۲۰۰۳ یو بی ۳۱۳ خوانده می*شد، یک سیاره کوتوله است که در ۵ ژانویهٔ ۲۰۰۵ توسط ستاره*شناسان مشاهد شد و در ۲۹ ژوئیه همان سال خبر کشف آن انتشار یافت. کشف آن سر و صدای زیادی در مجامع علمی برپا کرد.
اریس (۲۰۰۳یو بی۳۱۳) از پلوتون بزرگ*تر بود و این دلیلی بود که یابندگان آن بر آن پا فشاری می*کردند که این سیارک یک سیاره است. جرم سیاره هم ۲۷٪ بیشتر از پلوتون ارزیابی شد.
سر انجام رای گیری در مورد سیاره بودن خود پلوتون انجام شد و در پایان خود پلوتون هم از فهرست سیارات پاک شد و گروه تازه*ای به نام سیاره کوتوله ساخته شد.
نام*ها
اریس
اریس از نام یک الههٔ یونانی گرفته شده که به معنای جنگ و ناسازگاری است. پیش از آن اریس توسط رسانه*ها با نام*های گوناگونی چون زینا یا لیلا خوانده شده*است.
ایندره
ایندره ، ایزدِ تندر هندوان و ایرانیان کهن بود که خدای جنگ نیز شمرده می‎شد و شکست‎ناپذیر بود. جنگ او با ورتره ، دیو خشکی و خشکسالی، که آبها را در آسمان نگهداشته بود، در وداها و ادبیات ودایی معروف است. ایندره در این جنگ ورتره را شکست می‎دهد و آبها را آزاد می‎کند و باران از آسمان فرو می‎ریزد. در کناره ایندره، ایزد باد (در سنسکریت واته و وایو، در اوستائی وایو و در پروسی قدیم ویوپتیس ) قرار داشت (همانجا). در ادبیات دینی ایرانیان به زبان پهلوی، «وای» خداوند زندگی و مرگ بود و حاکم بر فضا (موله، ۴۱؛ دوشن گیمن، ۳۳۴؛ بار، ۷۸).

کمربند سیارک*ها



لیست بزرگ*ترین سیارک*ها
سرس
پالاس
جونو
وستا
استریا
هبه
ایریس
فلورا
متیس
هیجا
انگریا

کمربند کویپر
اخترشناس هلندی تبار، خرارد کایپر بر پایهٔ مدار برخی از دنباله* دارهای شناخته شده و وجود اجرامی مانند سیاره کوتوله پلوتون باور داشت که کمربندی از اجرام دنباله دار مانند در ورای مدار نپتون وجود دارند. ۲۰ سال پس از مرگ او نخستین جرم کمربند کویی پر در فاصله ۴۲ واحد نجومی از خورشید شناخته شد. این جرم به قطر ۲۴۰ کیلومتر با نام ۱۹۹۲QB۱ نامگذاری شد.
از آن زمان تا کنون بیش از ۸۰۰ جرم دیگر در کمربند کویپر یافته شده*است. گمان می*شود حداقل ۳۵۰۰۰ جهان یخ زده با قطری بیش از ۱۰۰ کیلومتر در این منطقه وجود داشته باشند و شاید ده*ها بار بیش از این، اجرام کوچک*تری در کمربند کویی پر پنهان از دید ما باشند. کل جرم موجود در کمربند کویپر باید چند صد برابر جرم موجود در کمربند سیارک*ها که در میان مدار مریخ و مشتری است باشد.
از جمله اجسامی که در این کمربند هستند می*توان اریس و پلوتون را نام برد.


دنباله*دار ها
دنباله*دار جسم کوچکی در منظومه شمسی است که معمولاً از غبار و یخ تشکیل شده و با نزدیک شدن به خورشید ذرات سطحی آن تبخیر شده و مانند دنباله به نظر می*رسد.



بر اساس نظریه یان هنریک اورت ستاره*شناس هلندی، ابر اورت نام مکانی است که خیلی از ستاره*های دنباله*دار از آن سرچشمه می*گیرند.
یان هنریک اورت در سال ۱۳۲۹ خورشیدی (۱۹۵۰ میلادی) اعلام کرد به این علت که ستاره*های دنباله*دار از تمام جهات می*آیند، پس باید از مکانی که دور منظومه شمسی را فراگرفته* است سرچشمه گرفته باشند. نظریهٔ «اورت» مورد قبول عده زیادی از ستاره*شناسان قرار گرفت و پس از آن، این مکان «ابر اورت» نام گذاری شد.
ابر اورت در خارج کمربند کایپر واقع شده و عرض آن از فاصله ۱۰۰ AU از ما شروع شده و تا یکصدهزار AU یا یگان اخترشناسی ادامه دارد، واز این رو آن سوی ابر اورت را باید میانهٔ راه میان خورشید و نزدیک*ترین ستاره*ها به ما مثلاً خانوادهٔ آلفا سنتوری به حساب آورد.
ابر اورت را دربردارندهٔ حدود ده تریلیون جرم فضایی برآورد می*کنند.


شهابها
شهاب یک ذره کوچکی است که معمولا به اندازه یک دانه شن بوده و در فضای بین سیاره*ای حرکت می*کند. چنانچه با زمین برخورد نماید، به علت سرعت زیادش در اثر اصطکاک با هوا تا حد سفید شدگی گرم می*شود و مولکولهای گازی را یونیزه کرده و باعث تشعشع نور می*شود. تقریبا تمام شهابها قبل از اینکه به سطح زمین برسند، تحلیل می*روند و بعضی اوقات یک شهاب بزرگ و بسیار روشن در آسمان ظاهر می*شود که ممکن است در حین پرواز شکسته شده یا حتی منفجر گردد.


درکی از فواصل داشته باشیم
اگر فاصله زمین تا خورشید را یک متر مقیاس بزنیم ،
عطارد در 40 سانتی متری ، زهره در هفتاد سانتی متری است. و پلوتو در 40 متری از خورشید قرار دارد


ستارگان
ستارگان کوره های سوخت برای تولید نور و انرژی و تشکیل عناصر در کیهان هستند و بررسی آنها یک شاخه مهم از ستاره شناسی به نام اخترفیزیک را تشکیل میدهد.

نزدیکترین ستاره به ما آلفای قنطورس در فاصله چهل میلیون میلیون کیلومتر (40،000،000،000،000 ) از ماست
با مقیاس قبلی نزدیکترین ستاره در فاصله دویست و هفتاد کیلومتری خواهد بود


واحدهای مهم اندازه گیری فاصله

یگان اخترشناسی یا واحد نجومی یا (AU:Astronomical Unit ) فاصلهٔ میانگین زمین تا خورشید است که نزدیک به ۱۵۰ میلیون کیلومتر است.


سال نوری طبق تعریف برابر است با مسافتی که نور در خلاء در مدت یک سال طی می*کند.
یک سال برابر است با ۳۶۵٫۲۵ روز که هر روز معادل ۸۶،۴۰۰ ثانیه می*باشد، که با احتساب تعریف سرعت نور به مقدار ۲۹۹،۷۹۲،۴۵۸ متر بر ثانیه، مقدار مسافت سال نوری معادل ۹،۴۶۰،۷۳۰،۴۷۲،۵۸۰،۸۰۰ متر خواهد بود.
یک پارسک برابر با ۳٫۲۶ سال نوری است.

نزدیکترین ستاره به ما آلفای قنطورس در فاصله 4/3 سال نوری است

خوشه های ستاره ای
خوشهٔ ستاره*ای مجموعه*ای از ستارگان است که با نیروی گرانشی دوجانبه به یکدیگر پیوسته*اند.
دو نوع خوشه وجود دارند: خوشه کروی و خوشه باز

خوشه*های باز
خوشه باز مجموعه*ای از ستارگان سست*پیوند است که تعدادشان از کمتر از صد ستاره تا بیش از چند هزار متغیر است. تقریباً ۱۲۰۰ خوشه باز شناخته شده در کهکشانمان وجود دارند که همگی در قرص کهکشان واقعند. معمولاً آنها چند سال نوری پهنا دارند و شامل ستارگان گروه اول اند که جوان و فوق العاده درخشان هستند. سرانجام ستارگان خوشه*های باز بخاطر اختلالات گرانشی ناشی از سایر اجرام موجود در کهکشان از یکدیگر دور می*شوند.
به عنوان مثال خوشه پروین با نام عربی آن، ثریا، هم در فارسی نام برده شده*است. در گذشته به آن هفت خواهر هم می*گفتند



خوشه*های کروی
خوشهٔ کروی مجموعه*ای از ستارگان فشرده به یکدیگر است که تعدادشان از دهها هزار تا صدها هزار ستاره متغیر است. خوشه*های کروی معمولاً دایره*ای شکل بوده و تقریباً ۱۰۰ سال نوری پهنا دارد. ستارگانشان در مرکز خوشه متمرکز شده اند. تقریباً ۱۵۰ خوشه کروی شناخته شده در کهکشان ما وجود دارد، که اکثرشان در هاله پیرامون هسته کهکشان قرار دارند. ستارگان خوشه*های کروی، پیر و از ستارگان گروه دوم هستند.
خوشه*های کروی زمانی تشکیل شدند که کهکشان ابری کروی بود. هنگامی که کهکشان ما به شکل قرص درآمد، خوشه*های کروی درون*هاله*ای، پیرامون هسته باقی ماندند سپس خوشه*های باز در داخل قرص تشکیل شدند. این خوشه*ها سوژه*های مناسبی برای عکاسی نجومی می*باشد .
به عنوان مثال مسیه ۱۳ (M13) در صورت فلکی هرکول



سحابی ها
به ابر عظیمی از غبار، گاز و پلاسما در فضاهای میان*ستاره*ای، سَحابی یا اَبری گفته می*شود. سحابی ها محل مرگ ستاره های قدیمی و تولد ستاره های نوزاد می*باشند.





البته بدست آوردن این تصاویر نیازمند تلسکوپها و تکنیکهای پیچیده ای هست.

کهکشان ما
کهکشانها مجموعه ای از میلیاردها ستاره و خوشه و سحابی هستند.
برای درک عظمت با مقیاس قبلی قطر کهکشان ما بالغ بر 5 میلیون کیلومتر و حداکثر ضخامت آن فقط در حدود یک ششم قطر است
بخشی از کهکشان خودمان که از زمین می توان دید به شکل نواری غبار آلود است



راه شیری تقریبا ۱۰۰ هزار سال نوری طول و ۱۰۰۰ سال نوری ضخامت دارد.حداقل ۲۰۰ بیلیون ستاره و حداکثر حتی بیشتر از تا ۴۰۰ بیلیون ستاره نیز ممکن است داشته باشد که تعداد دقیقش بستگی به تعداد توده‏های ستاره‏ای دارد که تعدادشان شدیدا نامعلوم است.
از کهکشان زن به زنجیر ۲ میلیون سال نوری فاصله دارد و دو کهکشان قمری به نام ابرهای ماژلانی کوچک و بزرگ هم همراه این کهکشان هستند تا چند میلیارد سال بعد کهکشان راه شیری و زن بر زنجیر ادغام خواهند شد و یک کهکشان بیضوی تشکیل خواهند داد
در باورها و افسانه*هادر اساطیر یونانی این راه شیری از چکیدن قطره*ای از شیری که هرکول در کودکی از پستان مادرش می*نوشیده، به وجود آمده*است.در باورهای ایرانی از این نوار به راه مکه نیز یاد شده*است از آن رو که در فصل تابستان که قسمت پرنور تر آن در آسمان دیده می*شود جهت گیری آن به سوی قبله می*باشد.نام فارسی آن هم به شباهت آن با مسیری دلالت دارد که بعد از کشیدن/انتقال کاه*های بسته بندی شده از مزرعه به انبار ایجاد می*شود.

کهکشانهای دیگر
دورترین شئی که با چشم غیر مسلح دیده می شود کهکشان امراهٌ المسلسله است که دو میلیون سال نوری با ما فاصله دارد. بررسی کهکشانها در شاخه کیهان شناسی انجام می شود.

منبع:anobanini.net