آشنایی با خانواده های جوندگان

خانواده سنجاب* هاFAMILY SCIURDIAEاعضاء این خانواده جثه*ای نسبتاً بزرگ، دمی کلفت و پرمو، چشم*های درشت و پوزه*ای کوتاه و بدون مو دارند. کف*رو هستند. تعداد انگشتان دست*ها چهار و پاها پنج است. سنجاب*ها در فک بالا یک تا دو و در فک پائین یک دندان پیش آسیا دارند. سنجاب*ها روز فعالند. بعضی از سنجاب*ها در فصول سرد و تابستان گرم به خواب فرو می*روند. غذای اصلی آنها را مواد گیاهی تشکیل می*دهد، گاهی اوقات از مواد حیوانی مانند حشرات و تخم پرندگان نیز تغذیه می*کنند، مواد غذایی اضافه را معمولاً در محل*های امنی ذخیره می*کنند.ارزش اقتصادی: سنجاب*ها با جمع*آور و زیر خاک نمودن دانه*ها نقش مهمی در تولیدمثل برخی از گیاهان به عهده دارند. دانه*های بلوطی که توسط سنجاب ایرانی جمع*آوری و در زیر خاک پنهان می*شوند، یکی از عوامل مهم تجدید حیات جنگل*های بلوط غرب کشور به شمار می*رود. در منطقه راسک بلوچستان، مردم بر این باورند که سنجاب بلوچی با خوردن حشرات مضر و انتقال گرده*ها باعث باروری بیشتر نخلستان*ها می*شود. در هندوستان این سنجاب مورد احترام مردم است، زیرا برخی بر این باورند که نوارهای روی پشت این حیوان، آثار انگشتان خدایان است که او را نوازش کرده*اند.وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی سنجاب*ها، پرندگان شکاری و پستانداران گوشت*خوار نظیر گربه*های وحشی، روباه و سمور هستند. در حال حاضر سنجاب*های زمینی از وضعیت مناسبی برخوردارند و حتی در برخی از مناطق به صورت آفت محصولات کشاورزی درآمده*اند. سنجاب بلوچی نیز در زیستگاه خود دارای جمعیت نسبتاً خوبی است، ولی جمعیت سنجاب ایرانی به علت قطع بی*رویه درختان و جمع*آوری میوه*های بلوط توسط مردم، در حال کاهش است. همه ساله تعداد زیادی سنجاب ایرانی توسط متخلفین زنده*گیری شده و به عنوان حیوانات خانگی در بسیار از پرنده*فروشی*های کشور به فروش می*رسند. اغلب این سنجاب*ها به علت ابتلا به انگل*ها تلف می*شوند و یا از قفس فرار می*کنند. این سنجاب*ها در صورت سازش با محیط جدید می*توانند به صورت آفت درآیند (اخیراً تعدادی سنجاب ایرانی در محوطه کاخ نیاوران مشاهده گردید)، پوست سنجاب زمینی دارای ارزش تجاری شده است.از خانواده سنجاب*ها تا کنون پنج گونه در ایران شناسایی شده است. دو گونه آن درخت**زی و سه گونه دیگری زمینی هستند.خانواده سنجابک* ها
FAMILY GLIRIDAE
سنجابک*ها از نظر شکل ظاهری و طرز زندگی شباهت زیادی به سنجاب دارند . از نظر طبقه بندی آنها را حد فاصل بین موش ها و سنجاب ها می دانند به استثنای سنجابک های دم موشی بقیه سنجابک ها دمی پر مو و پشمالو دارند . برخلاف سنجاب ها که فقط بالای دم ، مو دارد در سنجابک ها ، موهای بلند در دو سطح دم آنها مشاهده می شود . چشم ها درشت و برجسته ، گوش ها گرد و قابل رویت اند . دست ها چهار انگشت بلند و مشخص و پاها پنج انگشت دارند . انگشتان کمی گوشتالو هستند تا بتوانند بهتر به شاخه های درختان بچسبند و از آنها بالا بروند . سنجابک ها چهار دندان فکی ( سه آسیا و یک پیش آسیا ) در هر طرف فک بالا و پایین دارند . سنجابک ها شبگرد هستند . اغلب بر روی درختان یا بوته های زیر آن زندگی می کنند ( به استثنای سنجابک های دم موشی ) . حس شنوائی آنها بسیار قوی است . معمولاً خواب زمستانی طولانی دارند ، در موقع خواب ، درجه حرارت بسیار کاهش می یابد و بدن کاملاً بی حس می شود . ارزش اقتصادی: سنجابک ها با جمع آوری و دف ندانه گیاهان نقش مهمی در تولید مثل و ازدیاد گیاهان به عهده دارند . پوست و گوشت بعضی از سنجابک ها از قبیل " اشگول " در بعضی از کشورها استفاده می شود . گاهی اوقات سنجابک ها خساراتی به باغداران وارد می کنند . در حال حاضر به علل مختلف از جمله شکار بی رویه سمورها که شکارچی اصلی اشگول هستند جمعیت این حیوان به شدت افزایش یافته و به صورت آفتی جدی برای درختان میوه درآمده است. بعضی از باغداران برای جلوگیری از بالا رفتن این حیوان از درختان میوه قسمت پایین ساقه درخت را با استفاده از ورقه های صتف حلبی که به علت لغزندگی مانع بالا رفتن حیوان می گردد ، می پوشانند .وضعیت فعلی: در مقایسه با اغلب جوندگان سنجابک ها قدرت تطابق کمتری با زیستگاه های مختلف دارند و به همین علت پراکندگی شان کمتر است . تولید مثل آنها نسبتاً کم است . معمولاً یک یا دو بار در سال می زایند . دشمن طبیعی سنجابک ها جغد ، گربه های وحشی ، سمور و راسو هستند . این حیوانات سنجابک ها را در حین فعالیت شبانه یا در موقع خواب زمستانی شکار می کنند . از وضعیت فعلی گونه ها نظیر اشگول جمعیت بالایی دارند و خطری جدی آنها را تهدید نمی کند . ولی برخی دیگر از قبیل سنجاک دم موشی ایرانی در معرض خطر انقراض قرار دارند .از خانواده سنجابک ها تاکنون چهار گونه در ایران شناسایی شده است .خانواده هامستر های دم* درازFAMILY CALOMYSCIDAEتا چندی پیش از این خانواده و خانواده هامسترهای طلائی و ول ها CRICETIDAE را زیر خانواده هائی از خانواده موش ها MURIDAE می دانستند . ولی به تازگی برخی از محققاندر بررسی های خود به این نتیجه رسیدند که هامسترهای دم دراز و هامسترهای طلائی از نظر تکاملی ، مورفولوژی و ژنتیکی با یکدیگر و همچنین با موش ها متفاوت می باشند . به همین دلیل در بسیاری از رده بندی های جدید هامسترهای دم دراز و هامسترهای طلائی را دو خانوداه جداگانه می دانند .در زبان یونانی، Calos به معنی زیبا و Calomyscus به معنی موش زیبا است. این حیوانات اغلب در مناطق کوهستانی که در ان صخره وجود داشته باشد ، زندگی می کنند . گاهی اوقات در مناطق مسکونی واقع در کوهپایه ها نیز مشاهده می شوند.در خانواده هامسترهای دم دراز ، دندان های نیش و پیش آسیا وجود ندارد . تعداد دندان های آسیا در هر طرف فک بالا و پایین سه عدد است سطح ساینده این دندان ها ساده تر و بسیار صاف تر از موش ها است . دست ها و پاها پنج انگشت دارند . این هامسترهافاقد کیسه دهانی هستند .در تحقیقات انجام شده اخیر ، برخی از زیر گونه های قبلی جنس Calomyscus به عنوان گونه شناخته شده اند .از خانواده هامسترهای دم دراز تاکنون 4 گونه در ایران شناسایی شده است .خانواده هامستر های طلائی و ول* هاFAMILY CICETIDAEاین خانواده در ایران شامل زیر خانوادة هامسترهای طلائی (Cricetinae( و زیر خانواده ول*ها (ARVICOLINAE) می*باشد که قبلاً به عنوان زیر خانواده*هائ از خانواده موش*ها شناخته می*شدند. در این خانواده دندان*های نیش و پیش آسیا وجود ندارد. از خصوصیات زیرخانواده هامسترهای طلائی وجود یک کیسه بزرگ در داخل دهان است که به منظور حمل غذا مورد استفاده قرار می*گیرد.اغلب ول*ها زندگی زیرزمینی دارند، بدن آنها برای این نوع زندگی تغییراتی یافته است. از نظر اندازه جثه، شبه موش خانگی هستند با این تفاوت که در این جانوران بدن استوانه*ای و خپل، پوزه کوتاه، چشم*ها ریز و گاهی پنهان در زیر موها، گوش*ها کوتاه و اغلب نامشخص، دم و پاها کوتاه است. در سطح ساینده دندان*های آسیا (که در هر طرف فک سه عدد هستند) اشکال سه*گوش متناوبی وجود دارد که جهت تشخیص گونه*ها از هم مورد استفاده قرار می*گیرد. به طور کلی تشخیص برخی از گونه*ها از طریق شکل ظاهری آنها بسیار مشکل است و نیاز به تجربه دارد.ارزش اقتصادی: هامسترهای طلائی و ول*ها با جمع*آوری و زیر خاک نمودن دانه*ها کمک زیادی به تجدید حیات برخی از گیاهان می*نمایند. هامسترهای طلائی زمینه وسیعی را نیز برای انجام تحقیقات و آزمایش*های مختلف پزشکی و جانورشناسی ایجاد کرده*اند به طوری که در حال حاضر از هزاران هامستر طلائی در آزمایشگاه*ها و انستیتوهای مختلف تحیقاتی استفاده می*شود. هامستر طلائی حیوانی آرام و تمیز است، به آسانی دست*آموز می*شود، هیچ*گونه بوئی ندارد و احتمالاً ناقل بیماری هم نمی*باشد، به همین دلیل آن را به عنوان حیوان خانگی در منازل نگه می*دارند. هامستر خاکستری و برخی از ول*ها لطماتی به محصولات کشاورزی وارد می*سازند.وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی شامل پرندگان شکاری از قبیل سارگپه*ها، سنقرها، جغدها، همچنین لک*لک*ها و پستاندارانی مانند راسو، گربه*های وحشی و روباه می*باشند. از وضعیت فعلی اکثر گونه*ها اطلاعات دقیقی در دست نیست. ولی به نظر می*رسد خطری جدی آنها را تهدید نمی*کند.از خانواده هامسترهای طلائی و وُل*ها تا کنون 18 گونه در ایران شناسایی شده است. ولی چنانچه مطالعات بیشتری انجام گیرد به احتمال زیاد تعداد گونه*ها افزایش خواهند یافت. از ول*های که امکان وجود آنها در ایران، به*خصوص نواحی شمال غربی ایران زیاد است می*توان ول اروپای غربی (Microtus levis) و ول قفقازی (Microtus daghestanicus) را نام برد.خانواده موش* هاFAMILY MURIDAEاین خانواده در ایران پراکندگی وسیعی دارد. در گذشته این خانواده شامل چهار زیر خانواده به نام هامستر، ول، جربیل و موش بود ولی در حال حاضر (با توجه به بررسی*های ژنتیکی انجام شده)، هامسترها و همچنین ول*ها از این خانواده جدا و دو خانواده مجزا را تشکیل داده*اند ولی جربیل*ها و موش*ها همچنانن دو زیرخانواده از خانواده موش*ها به شمار می*روند. در خانواده موش*ها دندان*های نیش و پیش آسیا وجود ندارد (مجموعاً 16 دندان دارند.از خانواده موش*ها تا کنون 26 گونه در ایران شناسایی شده است.زیر خانواده جربیل* ها GERBILINAEاین زیرخانواده در ایران شامل چهار جنس است، که جنس Meriones بنام «جرد» و بقیه «جربیل» نامیده می*شوند. گونه*های این زیرخانواده اندازه*های متفاوتی دارند. بعضی از آنها کوچک و شبیه موش*های کوچک (Mouse) هستند، برخی دیگر جثه*ای بزرگ*تر شبیه موش*های بزرگ(Rat) دارند. تشخیص ظاهری این زیرخانواده از زیرخانواده موش*ها قدری مشکل است. یکی از تفاوت*های ظاهری این جانوران پوشیدگی سطح دم از مو و وجود موهای کلفت و بلند سیاه یا قهوه*ای در قسمت انتهایی دم است. در صورتی که دم در اغلب موش*ها لخت، بی*مو و فلس*دار است. در سطح ساینده دندان*های آسیای فک بالا حلقه*هایی وجود دارد، دست*ها کوتاه، معمولاً دارای چهار انگشت، پاها نسبتاً بلند و دارای پنج انگشت، دم بلند و معمولاً بلندتر یا به اندازه طول سر و تنه است. برخلاف دو پاها در موقع راه رفتن از دست*ها نیز استفاده می*کنند. جردها و جربیل*ها اغلب در دشت*ةا و مناطق باز و خشک سکونت دارند. در زیر زمین لانه می*سازند. اغلب به صورت اجتماعی زندگی می*کنند. برخی در شب و برخی در روز فعالند. غذای اصل آنها را مواد گیاهی تشکیل می*دهد، گاهی هم از مواد حیوانی نظیر حشرات تغذیه می*کنند. به آب کمی احتیاج دارند. معمولاً آب مورد نیاز بدن را از مواد غذایی تأمین می*کنند. در موقع غذا خوردن اغلب روی پاها می*نشینند و غذا را به وسیله دست*ها به جلوی دهان می*آورند. معمولاً قلمرو مشخصی دارند که محدوده آن را از طریق غده*های تولید بو، که در ناحیه شکم قرار دارد، علامت*گذاری می*کنند. تولید مثل آنها محدود است و بستگی به میزان بارندگی دارد. در سال*های پرباران چندین بار می*زایند، مدت آبستنی بسیار کوتاه و معمولاً سه تا چهار هفته است.ارزش اقتصادی: جردها و جربیل*ها با زیر خاک کردن دانه*های گیاهان به خصوص بذر گیاهان کوری از قبیل تاغ به تکثیر آنها کمک می*کنند. علاوه بر آن غذای مناسبی نیز جهت حیوانات طعمه*گیر محسوب می*شوند. در مواردی به محصولات کشاورزی خساراتی وارد می*سازند. عده*ای نیز ناقل بیماری*هایی به انسان هستند. جربیل* بزرگ یکی از ناقلین بیماری سالک به انسان است.وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی جربیل*ها و جردها پرندگان شکاری به خصوص جغدها، پستاندارانی از قبیل روباه، گربه، راسو و همچنین مارها هستند، از وضعیت فعلی اکثر گونه*ها اطلاعی در دست نیست، به نظر می*رسد خطری جدی نسل آنها را تهدید نمی*کند.در زیر خانواده جربیل*ها تا کنون 14 گونه در ایران شناسایی شده است.زیر خانواده موش* ها MURINAEاعضاء این زیرخانواده دارای جثه*های متفاوتی هستند. اغلب موش*های کوچک (Mouse) و موش*های بزرگ (Rat) نامیده می*شوند. در موش*ها بر خلاف رت*ها طول کلی بدن کمتر از 250 میلی*متر، طول دم کمتر از 110 میلی*متر، طول جمجمه کمتر از 35 میلی*متر طول نخستین دندان آسیای فک بالا بیشتر از مجموع دومین و سومین آسیای فک بالا است. اعضای این زیرخانواده جثة کوچک (موش خانگی 12 گرم) تا بزرگ (موش قهوه*ای 500 گرم) پوزة کشیده، گوش*های متوسط، چشم*های درشت، و دمی دراز با موهای بسیار کم و حلقه*های مشخص دارند. در سطح ساینده دندان*های آسیا حلقه*هایی وجود دارد که وجه تمایز آن با هامستر، ول، و جربیل است. اعضای این زیرخانواده عموماً شبگرد هستند، خواب زمستانی ندارند و در تمام طول سال فعالند.ارزش اقتصادی: بعضی از موش*ها نظیر موش خانگی و موش قهوه*ای، به خصوص فرم تغییر رنگ یافته سفید آنها نقش مهمی در انجام آزمایش*های داروئی و تحقیقات در زمینه*های ایمنولوژی، اپیدمیولوژی، ژنتیک و فیزیولوژی دارد. از طرفی این جانوران طعمه خوبی برای گوشت*خواران بوده و نقش عمده*ای در بقاء این جانوران، که خود در حفظ تعادل طبیعت مؤثرند، ایفاد می*کنند. موش*ها تولیدمثل زیادی دارند و به علت تغذیه از مواد مختلف گیاهی و جانوری همه ساله خسارت هنگفتی از طریق خوردن و آلودن مواد غذایی، از بین بردن وسایل زندگی، جویدن عایق سیم*های برق و ایجاد آتش*سوزی، تخریب کانال*های آبیاری، لوله*ها و حتی سوراخ کردن سدهای بتونی، وارد می*سازند، موش*ها در انتقال برخی از امراض نظیر طاعون و تیفوس و برخی از انگل*های داخلی به انسان نیز نقش مهمی بر عهده دارند. بر اساس بررسی*های انجام شده بیش از 40 نوع بیماری فقط توسط موش*های قهوه*ای و سیاه به انسان منتقل می*شوند.وضعیت فعلی: دشمن طبیعی موش*ها پرندگان شکاری به خصوص جغد، گربه، راسو، روباه و مار هستند. اکثر گونه*ها از جمعیت زیادی برخوردارند و خطری نسل آنها را تهدید نمی*کند.از زیرخانواده موش*ها تا کنون 12 گونه در ایران شناسایی شده است.خانواده دوپا هاFAMILY DIPODIDAEاعضاء این خانواده، دست*های بسیار کوچک، پاهای بلند، و دمی دراز دارند. معمولاً به منگوله*ای با انتهای سفید رنگ ختم می*شود. دویدن دوپاها مانند کانگورو، به صورت جهش*های بلندی است که با استفاده از دم و پاها صورت می*گیرد. برخی از آنها قادرند تا سه متر به هوا بپرند. علاوه بر آن، دم به منزله فرمان عمل می*کند و در تغییر جهت حیوان نقش عمده*ای بر عهده دارد. دوپاها گاهی اوقات مانند خرگوش*ها چهار دست و پا راه می*روند. تعداد انگشتان پاهای قب در برخی سه عدد (جنس Dipus در ایران و Jaculus) و در برخی دیگر پنج عدد است (جنسAllactaga در ایران و pygeretmus). در دو پاهای پنج انگشتی، انگشتان اول و پنجم کوچک، و در بالا قرار دارند.بر خلاف تصور، زیستگاه دوپاها فقط دشت*ها و مناطق بیابانی نیست، بلکه برخی از گونه*ها در مناطق سرد استپی و یا مناطق کوهستانی مرتفع بالای 2500 متر مانند ارتفاعات اطراف دریاچه تار واقع درشهرستان دماوند نیز مشاهده می*شوند.دوپاه مانند سنجابک*ها و برخی سنجاب*ها دارای یک جفت دندان پیش آسیا در آرواره بالا هستند (به استثنای جنس Jaculus و Pygeretmus که مانند موش*ها فاقد این دندان می*باشند). لانه معمولاً در عمق 50 سانتی*متری از سطح زمین قرار دارد و به یک راهروی اصلی و چندین راهرو خروجی ختم می*شود. دوپاها در طول روز و گاهی نیز شب*ها دهانه و سوراخ خود را مسدود می*کنند، این عمل بیشتر به خاطر حفظ حرارت و رطوبت لانه و ایجاد میکروکلینای مناسب در فصول گرم است. دوپاها معمولاً در لانه خود در حالیکه روی بغل دراز کشیده*اند به استراحت می*پردازند. این عمل به خاطر منطبق کردن پاهای بلندشان با لانه است. دوپاها شبگردند. برخی از آنها خواب زمستانی و برخی نیز خواب تابستانی دارند. بعضی از آنها مانند دوپای کوچک قادرند با سرعت 45 کیلومتر در ساعت بدوند. برخی دیگر نیز مانند پامسواکی*ها در طول یک شب می*توانند کیلومترها راه بروند، به دلیل عدم دسترسی سریع به لانه می*توان آنها را برای مدت طولانی تعقیب و دستگیر کرد. دوپاها عموماً گیاه*خوارند ولی گاهی از حشرات نیز تغذیه می*کنند. در طبیعت آب نمی*نوشند ولی در اسارت گاهی اوقات به آب احتیاج دارند. حس شنوایی، بویایی، و بینایی قوی*ای دارند. از فواصل دور خطر را حس می*کنند و بوی غذا را تشخیص می*دهند. تولیدمثل دوپاها، بر خلاف اکثر جوندگان کم و بستگی به آب و هوا، و به خصوص میزان و پراکندگی باران سالیانه دارد، در عوض طول عمر دوپاها نسبتاً زیاد است و گاهی به شش سال می*رسد.ارزش اقتصادی: طعمه مناسبی برای گوشت*خواران محسوب می*شوند. دوپاها در اسارت به خوبی زندگی می*کنند و به همین دلیل برخی آنها را به عنوان حیوان خانگی نگهداری می*کنند.وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی دوپاها، روباه، انواع گربه*ها، جغد و مار است. از وضعیت فعلی گونه*های این خانواده اطلاع زیادی در دسترس نیست ولی به نظر می*رسد خطری جدی نسل اکثر گونه*ها را تهدید نمی*کند.از خانواده دوپاها تا کنون 10 گونه در ایران شناسایی شده است.خانواده تشی هاFAMILY HYSTRICIDAEجوندگان بزرگی هستند که تمام سطح بدن آنها پوشیده از خارهای بلند است . از آنجایی که ازاین خانواده ، فقط یک گونه در ایران زندگی می کند . خصوصیات خانواده به همراه خصوصیات گونه ذکر خواهد شد .ارزش اقتصادی : از آفات محصولات کشاورزی ، درختان میوه و درختان جنگلی است . در مناطق جنگلی فارس و کرمان با جویدن پوست درختان جنگلی به خصوص بنه باعث خشک شدن این درختان می شود در مناطق کوهستانی قصرقند واقع در بلوچستان ساقه تعداد زیادی از درختان خرمای بسیار بلند وسالم چنان استادانه ازنزدیک سطح زمین به وسیله دندانهای تشی جویده و نازک شده بود که تعدادی از درختان مذکور از آن ناحیه قطع و بر زمین افتاده بودن .در برخی از مناطق از گوشت تشی به منظور تغذیه استفاده می شود خارهای تشی نیز به عنوان تزئین کاربرد دارد.وضعیت فعالی : دشمن طبیعی تشی پلنگ است . بچه ها نیز گاهی مورد حمله جغدهای بزرگ قرار میگیرند . به علت شب گرد بودن ، داشتن وسیله دفاعی مناسب ، تطابق با محیط های مختلف وکم شدن پرداتور اصلی آن یعنی پلنگ ، از جمعیت به نسبت زیادی برخوردار است و خطری نسل آن را تهدید نمی کند .خانواده نوتریاFAMILY MYOCASTORIDAE این خانواده فقط یک گونه بنام نوتریا دارد که بومی جنوب آمریکا و کارائیب است . ولی اخیراًبه برخی از کشورها افریقائی ، آسیائی ، اروپائی و امریکای شمالی منتقل گردیده است . احتمالاً این گونه پس از فرار از محل های پرورش ، در شوروی سابق ، از طریق رودخانه ارس وارد ایران شده است . از آنجائی که این خانواده فقط یک گونه دارد بنابراین خصوصیات خانواده به همراه خصوصیات گونه ذکر خواهد شد .ارزش اقتصادی : در بعضی از کشورهای اروپا و آسیا ، نوتریا را به خاطر پوست مرغوب ناحیه شکم در استخرهای مخصوص پرورش می دادند . امروزه بر اثر خطراتی که نوتریا برای محصولات کشاورزی ، به خصوص شالیزار ها دارد و همچنین به علت پایین آمدن قیمت پوست آن از نگهداری و پروش این حیوان خوداری می کند . خوشبختانه در ایران به عللی که یکی از آنها می تواند سردی هوا در زمستان باشد اکثر بچه ها در همان سال اول تولد تلف می شوند . در برخی از مناطق آذربایجان غربی ، واقع در حاشیه رود ارس و تالاب منطقه آق گل ، این حیوان را به عنوان خرگوش آبی می شناسند ، ( مولف تعدادی از افراد محلی را در حال شکار این حیوان مشاهده نمود )وضعیت فعلی : از پراکندگی و جمعیت این گونه در حال حاضر اطلاع زیادی در دست نیست و نیاز به انجام مطالعات و بررسی دارد . در سال 1385 در منطقه تالش تعدادی از آن در حاشیه نهرها مشاهده شد .







منبع: وبسایت کویرها و بیابانهای ایران