موریانه

موریانه Termiteموریانه*ها حشراتی هستند که بدنی نرم دارند و به کندی حرکت می*کنند به حکم طبیعت تا پایان عمر در دژ تاریکی که محل اجتماع آنهاست به سر می*برند. زیرا در روشنایی آفتاب و فضای باز یارای ایستادگی در برابر دشمنان بی*شمار خود را ندارند از نظر ساختمان بدنی و چگونگی رشد (دگردیسی) به سوسک*های حمام شباهت دارند. موریانه*ها حشراتی هستند اجتماعی که دو نوع از آنها دیده می*شود: یک نوع در داخل چوب*های منازل زندگی می*کنند و نوع دیگر مخصوص نواحی استوایی بوده و در بیابان*ها برای خود مسکن می*سازند و طول خانه*هایشان گاهی به ۵ متر و قطرش به ۸ متر می*رسد و بسیار هم سخت است، بطوری که با کلنگ هم شکسته نمی*شود.

در حالت کلی موریانه*ها، شاه، ملکه، شاهزاده، کارگر و سرباز دارند و اگر تپه آنها را بشکافید همه اینها را از هم تشخیص خواهید داد. تعداد زیادی از موریانه*ها با استفاده از چوبهای جویده شده و یا گل لانه*های بزرگی درست می*کنند. این لانه*ها بسیار اصولی ساخته شده و برای ساخت آن هر موریانه وظیفه مشخصی دارد. معمولاً موریانه*ها در درون لانه*هایشان پنهان می*شوند، ولی در صورتی که کسی مزاحم آنها شود یا برای تشکیل اجتماع جدید قصد پرواز داشته باشند، از لانه*هایشان بیرون می*آیند.

تنوع موریانه*ها در هر دسته
امروزه در حدود دو هزار گونه موریانه در دنیا می**شناسیم که در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر فراوانند یکی از نمونه*های بزرگ و معروف آن موریانه تپه سیاه است که در دماغه امید (جنوب افریقا) به سر می*برند و نام علمی آن آمی ترمز آتلانتیکوس است. گونه دیگری که خیلی نزدیک به این نوع و دارای عادات مشابه است در افریقا و همچنین در استرالیا و بعضی نواحی آمریکا و هندوستان و مالایا و سواحل مدیترانه یافت می*شود. البته بطور عمده در سراسر ایالات متحده آمریکا و نیز در قسمت جنوبی کانادا یافت می*شود. در اروپا تا مناطق شمالی این قاره مثلاً تا پاریس و وین جای زیست موریانه است، اما پرشمارترین موریانه*ها در مناطق باران خیز مدارگانی یافت می*شوند.

در موریانه*ها نیز مانند مورچه*ها چند شکلی در هر دسته دیده می*شود. یعنی در هر اجتماع موریانه تعداد زیادی موریانه*های کارگر و و موریانه*های مدافع یا سرباز موجود هستند. وظیفه کارگران تهیه غذا برای مجتمع است، یعنی چوب را می*خورند و سپس گوارده آن را در اختیار دیگر موریانه*ها قرار می*دهند. سربازان بال ندارند، کور هم هستند، ولی با این وصف جنگجویان دلیری به شمار می*روند. موریانه ملکه می*تواند تا سی هزار تخم در یک روز بگذارد. او قادر به حرکت نیست و برای زنده ماندن کاملاً به موریانه*های کارگر متکی است. بعضی از موریانه*های ملکه می*توانند تا ۵۰ سال زندگی کنند.

ساختار بدن موریانه*ها
بسیاری از مردم موریانه را با مورچه سفید اشتباه می*گیرند. اگر چه موریانه*ها نیز مانند مورچه*ها جانورانی اجتماعی هستند، ولی به کلی با آنها تفاوت دارند. موریانه کمدی کلفت، رنگی روشن و شاخکهای یکنواخت و خمیده دارد. شکل هر موریانه به نوع وظیفه*اش در اجتماع موریانه*ها، بستگی دارد. برای مثال کارگرانی که وظیفه غذا دادن و تمیز کردن ملکه را به عهده دارند، معمولاً کور بوده و بدون بال هستند و دستگاه تناسلی هم ندارند. فقط موریانه نر دارای ۴ بال است و بیش از چند روزی زندگی نمی*کند، یعنی پس از جفت گیری با نر تنها فرد ماده (ملکه) است که در اجتماع موریانه*ها زندگی می*کند و دارای شکمی بزرگ است و کارش فقط تخم*گذاری است.

در دستگاه گوارش موریانه*ها که از چوب استفاده می*کنند، عده*ای از تک یاختگان از دسته فلاژله*ها به نام «پلی ماستیژین» زندگی می*کنند که با موریانه*ها زندگی اشتراکی دارند، بدین نحو که این تک سلولی*ها دیاستازی به نام سلولاز ترشح می*کنند که موجب هضم و نرم شدن چوبها می*شود و در این حالت موریانه*ها چوبهای نرم شده را می*خورند.

تپه*های موریانه*ای و زندگی اجتماعی موریانه*ها
تپه*های موریانه*ای که به*وسیله موریانه*های تپه سیاه ساخته می*شوند ممکن است به شکل لکه*های نمایانی در تمام نقاط دامنه*های کوهستانی جنوب غربی دماغه امید دیده شوند. سطح هر تپه درست مانند سطح خارجی مغز دارای برجستگیها و شیارهای مخصوصی است. بزرگ*ترین آنها در حدود ۶۰ سانتیمتر بلندی دارد و پهنای قاعده آن نیز به ۶۰ سانتیمتر می*رسد اگر یکی از آنها را بشکافیم دیده می*شود که داخل آن مانند اسفنج است و از تعداد زیادی اتاقک تشکیل شده که عرض هر کدام از آنها ۲.۵ سانتیمتر است و با دریچه*های کوچک راه دارد.

گرچه در یک تپه موریانه*ای بزرگ ممکن است بیش از ۵۰۰۰۰ موریانه زندگی کنند ولی داخل آن همیشه تمیز است. این تمیزی به این دلیل است که موریانه*ها مدفوعات خود را به منزله سیمان در ساختن دیواره*های تپه و اتاقکها بکار می*برند و لاشه*ها را نیز می*خورند و مصرف می*کنند. بیشتر ساکنین تپه حشرات کوچکی به طول ۵ میلیمتر هستند که سرهایی سفید و بدنی به رنگ خاکستری تیره دارند. اینها کارگرها را تشکیل می*دهند کارگرها ممکن است نر یا ماده باشند اندام تناسلی آنها رشد نمی*کند و فعالیتی ندارد و فقط اثری از آن باقی است موریانه*های کارگر کاملاً کورند و کارشان جمع آوری غذا و رسیدگی به بچه*ها و پرستاری از شاه و ملکه و شاهزاده هاست.

موریانه ملکه می*تواند تا ۳۰۰۰۰ تخم در یک روز بگذارد او قادر به حرکت نیست و برای زنده ماندن کاملاً به موریانه*های کارگر متکی است بعضی از موریانه*های ملکه می*توانند تا ۵۰ سال زندگی کنند که از طول همه حشرات دیگر بیشتر است. افراد دیگری که در حدود یک دهم کلیه ساکنین تپه را تشکیل می*دهند و با کارگران تفاوت دارند سربازها هستند که رنگشان زرد و سرشان بیضی شکل است و یک جفت آرواره بلند و نوک تیز دارند که سلاح آنها را تشکیل می*دهد کار آنها دفاع در برابر هجوم دشمنان خارجی است. سربازها در کار کارگرها شرکت ندارند ولی همیشه برای حمله به دشمنانی که می*خواهند به زور وارد جایگاه آنها شوند آماده*اند. بزرگ*ترین دشمن موریانه*ها، مورچه*ها هستند که اگر آنها را بگیرند فورا می*کشند و لاشه شان را برای تغذیه به لانه خود می*برند.

لانه*سازی
در مناطق مدارگانی، بسیاری از موریانه*ها لانه سازی می*کنند. لانه*هایی به صورت تپه*ها و گنبدها که حدود ۲۰ متر وسعت و ارتفاعی شاید بیشتر از ۱۰ متر از سطح زمین دارند. برخی دیگر از موریانه*ها درخت آشیان هستند، یعنی آشیانه*هایی به اندازه*های گوناگون معمولاً به بزرگی یک توپ بستکبال، بر فراز درختان می*سازند. موریانه*ها در داخل چنین آشیانه*هایی خود را از خطر حمله پرندگان، سوسمارها، عنکبوت*ها و مورچه*ها مصون می*دارند.

آشیانه برخی از موریانه*های افریقایی مانند چتر است، طوری که آب باران به اطراف آن سرازیر می*شود. دسته*ای دیگر از موریانه*ها، لانه خود را به گونه*ای می*سازند که دمای درون آن هماهنگ*پذیر گردد. لانه و آشیانه سازی موریانه*ها نمونه شگرفی از کار غریزی است. این کار بر عهده کارگران نوزاد نهاده شده است. چرا که کارگران تازه تولد یافته هیچگاه در لانه پدر و مادر خود زیست نمی*کنند و در نتیجه راهی برای آموختن لانه سازی ندارند.