طبقه بندی پروانه ها
از نظر علم طبقه بندي ، مي توان پولك بالان را به دو گروه پروانه ها و بيدها يا به عبارتي پروانه هاي روز پرواز و شب پرواز تقسيم كرد.

گروه ( رده ) حشرات Insecta:گروه ( راسته ) پولك بالان Lepidoptera:1- گروه ( زير راسته ) پروانه هاي روز پروازRhopalocera2- گروه ( زير راسته ) پروانه هاي شب پروازHeterocera

براي تشخيص اين دو گروه از يكديگر بايد توجه كرد كه پروانه ها در هنگام استراحت بالها را به صورت عمودي در پشت بدن نگاه مي دارند در صورتي كه بيدها ( پروانه هاي شب پرواز) بالها را به صورت شيرواني در دو طرف بدن قرار مي دهند؛ علاوه بر اين بالهاي پروانگان درهنگام پرواز ، مستقل مي باشد در صورتي كه در بيدها بالهاي عقب توسط رابطي به بالهاي جلويي متصل است ؛ اين رابط در واقع قسمتي از بال عقبي است كه مانند موهاي باريكي بر آمده شده و در داخل حلقه كوچكي در بال جلو فرو مي رود؛ اين تفاوت در بالهاي پروانه ها و بيدها نحوه پرواز آنها را كاملا متفاوت مي سازد ، يعني در پروانه ها كه بالها آزادانه حركت مي كند ، پرواز نامنظم و زيگزاگ بوده ، در حاليكه در بيدها كه بالها ( توسط رابط) به هم متصل است ، پرواز سريع و مستقيم صورت مي پذيرد. تفاوت عمده ديگر اينست كه در پروانه ها شاخكها در انتها گرزي شكل هستند ولي در بيدها گرزي نبوده و شكلهاي مختلفي به خود مي گيرد، مثلا به صورت "پر" يا " دندانه اي" مي باشند.

در نهايت لازم به آگاهي است كه هر جاندار منجمله پروانگان داراي اسمي دو قسمتي مشخص و بين المللي هستند كه اولي مشخص كننده جنس و دومي مشخص كننده گونه مي باشد. بطور مثال اسم علمي پروانه دم چلچله اي ماكائون عبارت است از :پاپيليو ( اسم جنس ) ماكائون ( اسم گونه ) Papilio machaonخانواده اصطلاح علمي ديگري است كه به تعدادي از جنس ها با خصوصيات مشترك اطلاق مي شود.موضوع اصلي اين كتاب پروانه هاي روز پرواز ايران مي باشد. در ايران از پروانه هاي روز پرواز هفت گروه ( خانواده ) گزارش شده است. كه عبارتند از :1- چلچله پروانگان Papilionidae2-زيبا پروانگان Pieridae 3-رنگين پروانگان Nymphalidae4- قهوه اي پروانگان Satyridae 5-آبي و مسي پروانگان Lycaenidae 6 –شاه پروانگان Danaidae 7 –منقار پروانگان Lybetheidae خانواده علفزار پروانگان ايران ( Hesperidae) که شباهتن زيادي به روز پروازها دارد نيز در سایت کویر ها و بیابان های ایران مورد بررسی قرار مي گيرد.

1-خانواده چلچله پروانگاناين خانواده شامل پروانه هاي بسيار بزرگ و زيبا است . در سراسر جهان داراي 700 گونه مي باشد كه اغلب آنها در نواحي استوايي زندگي ميكنند . البته در همه جا به نمونه هايي آشنا و جالب از آنها بر مي خوريم . در ايران از اين خانواده 6 جنس و 9 گونه گزارش شده است . نام انها از لغت لاتين پاپيلو به معناي پروانه مي باشد.اين پروانه هاي باشكوه و رنگارنگ با قدرت پرواز كرده ، حريصانه به ديدار گلها مي شتابند. در بال آنها رنگهاي روشن با الگوهاي زرد ، سفيد ، نارنجي ، قرمز ، آبي ، و سبز قوس قزحي غالب مي باشد. خيلي از آنها توسط رنگها و مواد شيميايي خاص از حمله پرندگان در امان مي مانند.لارو آنان بسيار متفاوت و اغلب داراي رنگهاي روشن مي باشند. شفيره ها خود را توسط يك حلقه ابريشمي خاري شكل در انتهاي بدن و يك صفحه نرم ابريشمي بر گياهان نگاه مي دارند.

2- خانواده زيبا پروانگاناين گروه شامل پروانه هاي سفيد و نارنجي مي باشند؛ آنها داراي اندازه اي متوسط بوده و شكل نرها معمولا با ماده متفاوت مي باشد. در اين گروه مانند دم چلچله ايها و برخلاف بسياري از پروانگان ديگر دو پاي جلو كاملا فعالاست . تخمها بلند و دوكي شكل بوده و لاروها داراي عادتهاي غذايي مختلفي هستند، بطور مثال گروهي از آنان به گياهان تيره شب بو ، گروهي به تيره نخود و گروهي هم به درختچه هايي از تيره عناب علاقمند مي باشند. تعداد كمي از نظر كشاورزي مضر محسوب مي شوند. شفيره ها معمولا به رنگ سبز يا قهوه اي مي باشند كه توسط يك كمربند و صفحه ابريشمي به تكيه گاه متصل مي شوند.نام اين خانواده از لغت يوناني Pieridesگرفته شده كه اشاره به 9 تن از فرشتگان الهام كننده شعر و هنرهاي زيبا مي باشد . به همين دليل نگارنده نام زيبا پروانگان را به جاي كلم پروانگان براي اين خانواده انتخاب كرده است زيرا گونه هاي مختلف آن به هيچ وجه محدود به اين گياه يا تيره آن نمي باشند.اعضاء اين خانواده شامل 1500 گونه است كه در سراسر جهان زندگي مي كنند ؛ از ايران تنها 37 گونه گزارش شده است كه به معرفي و شرح زندگي تعدادي از آنان مي پردازم.

3- خانواده شاه پروانگاناين خانواده در جهان داراي 300 گونه است كه اكثر آنها در مناطق استوايي و نزديك استوا زندگي مي كنند . اسم آنها از افسانه هاي يونان باستان گرفته شده و اشاره به 50 دختر داناوس دارد. در ايران يك گونه گزارش شده است كه بيشتر در جنوب كشور يافت مي شود.

4- خانواده رنگين پروانگاناين گروه بزرگترين خانواده پروانه هاي روز پرواز را شامل مي شوند و داراي تعداد زيادي از گونه ها بوده كه داراي زيبايي رنگ و تنوع محل زندگي قابل توجهي مي باشند.آنها به جاي شش پا از چهار پا براي حركت استفاده مي كنند و دو پاي كوچك جلويي را به سينه مي چسبانند . لغت چارپا پروانگان نيز از اين جهت به آنان گفته مي شود ، ولي از آنجايي كه بعضي از ساير گروه هاي پروانگان نيز داراي چنين خصوصيتي مي باشند از اين كلمه استفاده نشد . شفيره ها آراسته به طرح ها و رنگهاي روشن بوده ، اغلب داراي خطوط اصلي نامنظمي هستند . بالغين به ديدار گلها علاقه خاصي دارند . اين خانواده در جهان داراي 4000 گونه مي باشد . در ايران 33 گونه گزارش شده است كه به معرفي و توضيح زندگي تعدادي از اين گونه ها مي پردازم.

5- خانواده قهوه اي پروانگانخانواده اي از پروانه هاي كوچك تا متوسط مي باشند كه در سراسر جهان يافت مي شوند . زيستگاه آنها بطور عمده در علفزارها مي باشد .مشخصه اصلي اين خانواده ، متورم بودن يكي از رگبالهاي بال جلو است . پاهاي جلو نيز مانند خانواده رنگين پروانگان به تحليل رفته و چهار پا فعال مي باشد . لاروها از انواع علفها تغذيه كرده و معمولا سر و انتهاي بدن آنها باريك است . شفيره ها به صورت آويخته و در بعضي گونه ها بر روي زمين تشكيل مي شود.اكثر آنها قهوه اي رنگ بوده و در بالها داراي حلقه هايي چشم مانند جهت منحرف كردن شكارچيان هستند. تنوع اين خانواده در ايران بسيار بيشتر از كشورهاي اروپايي است. اين خانواده در جهان داراي 3000 گونه مي باشد . در ايران 54 گونه گزارش شده است كه به معرفي و توضيح زندگي تعدادي از اين گونه ها مي پردازيم.

6- خانواده منقار پروانگانخانواده كوچكي از پروانه ها كه شامل 1200 گونه مي باشد كه اكثر آنها در آمريكاي جنوبي زندگي مي كنند. خصوصيت اصلي آنان وجود قطعات دهاني رشد يافته اي است كه شبيه نوك يا منقار مي باشد. از اين خانواده در ايران يك گونه گزارش شده است .

7- خانواده آبي و مسي پروانگانبزرگترين خانواده پروانه هاي روز پرواز مي باشند كه شامل حدود 7000 گونه در سراسر جهان است. اكثر آنها در نواحي استوايي مخصوصا جنوب شرقي آسيا زندگي مي كنند . تعداد گونه ها در كشورمان به تنهايي با اروپا و آمريكا برابري مي كند به طوري كه در ايران حدود 100 گونه ، در قاره اروپا 100 گونه و در آمريكاي شمالي نيز 100 گونه از اين خانواده گزارش شده است.اعضاء اين خانواده به طور كلي داراي اندازه اي كوچك تا متوسط مي باشند و عرض بالها بين 3 تا 4 سانتيمتر است . رنگ اين پروانه ها داراي منشاء فيزيكي است و بر اثر شكست نور در بالها ايجاد شده بنابراين داراي جلاي فلزي بوده و دائمي مي باشد . نوزادان (لاروها) خود را به خوبي استتار كرده ، از گلها تغذيه مي كنند و بسياري داراي زندگي همزيستي با مورچگان مي باشند.نام اين خانواده لغت يوناني Lykaina كه لقب آافروديت است گرفته شده؛ آفروديت در يونان باستان نشانه عشق ، باروري و زيبايي است.پروانه هاي اين گروه را معمولا و بطور كلي به سه دسته تقسيم مي كنند: پروانه هاي آبي ، پروانه هاي مسي رنگ و پروانه هايي كه داراي نقوش رگه مانند تزييني در زير بالها و يك دم انتهايي كوچك بال عقب مي باشند. در ايران مانند ساير نقاط جهان اكثر پروانه هاي اين خانواده به گروه آبي تعلق دارند.در قرني كه گذشت ( قرن بيستم ) پيشرفتهاي قابل ملاحظه اي در زمينه شناسايي اين پروانگان در كشورمان به دست آمد.

8- خانواده علفزار پروانگانخانواده اي از پروانه ها با اندازه اي كوچك تا متوسط مي باشند ( عرض بالها 1 الي 6 سانتيمتر است ) ؛ در سراسر جهان پراكندگي دارند ولي اغلب آنان در آمريكاي جنوبي بسر مي برند .بعضي از خصوصيات آنها شبيه پروانه ها و بعضي شبيه بيدها مي باشد ؛ شاخك ها داراي گرز بوده و از هم فاصله دارد. قسمت پيشاني فراخ و بدن ستبر است . آنان اغلب در روز پرواز مي كنند و داراي رنگ آميزي قهوه اي تيره يا نارنجي مي باشند . اين خانواده داراي 4000 گونه است . در ايران 26 گونه گزارش شده است .


منبع:کويرها و بيابان هاي ايران