آشنایی با خانواده های جوندگان

[بابک آژیده]

خانواده سنجاب ها
FAMILY SCIURDIAE


اعضاء این خانواده جثهای نسبتاً بزرگ، دمی کلفت و پرمو، چشمهای درشت و پوزهای کوتاه و بدون مو دارند. کفرو هستند. تعداد انگشتان دستها چهار و پاها پنج است. سنجابها در فک بالا یک تا دو و در فک پائین یک دندان پیش آسیا دارند. سنجابها روز فعالند. بعضی از سنجابها در فصول سرد و تابستان گرم به خواب فرو میروند. غذای اصلی آنها را مواد گیاهی تشکیل میدهد، گاهی اوقات از مواد حیوانی مانند حشرات و تخم پرندگان نیز تغذیه میکنند، مواد غذایی اضافه را معمولاً در محلهای امنی ذخیره میکنند.
ارزش اقتصادی: سنجابها با جمعآور و زیر خاک نمودن دانهها نقش مهمی در تولیدمثل برخی از گیاهان به عهده دارند. دانههای بلوطی که توسط سنجاب ایرانی جمعآوری و در زیر خاک پنهان میشوند، یکی از عوامل مهم تجدید حیات جنگلهای بلوط غرب کشور به شمار میرود. در منطقه راسک بلوچستان، مردم بر این باورند که سنجاب بلوچی با خوردن حشرات مضر و انتقال گردهها باعث باروری بیشتر نخلستانها میشود. در هندوستان این سنجاب مورد احترام مردم است، زیرا برخی بر این باورند که نوارهای روی پشت این حیوان، آثار انگشتان خدایان است که او را نوازش کردهاند.
وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی سنجابها، پرندگان شکاری و پستانداران گوشتخوار نظیر گربههای وحشی، روباه و سمور هستند. در حال حاضر سنجابهای زمینی از وضعیت مناسبی برخوردارند و حتی در برخی از مناطق به صورت آفت محصولات کشاورزی درآمدهاند. سنجاب بلوچی نیز در زیستگاه خود دارای جمعیت نسبتاً خوبی است، ولی جمعیت سنجاب ایرانی به علت قطع بیرویه درختان و جمعآوری میوههای بلوط توسط مردم، در حال کاهش است. همه ساله تعداد زیادی سنجاب ایرانی توسط متخلفین زندهگیری شده و به عنوان حیوانات خانگی در بسیار از پرندهفروشیهای کشور به فروش میرسند. اغلب این سنجابها به علت ابتلا به انگلها تلف میشوند و یا از قفس فرار میکنند. این سنجابها در صورت سازش با محیط جدید میتوانند به صورت آفت درآیند (اخیراً تعدادی سنجاب ایرانی در محوطه کاخ نیاوران مشاهده گردید)، پوست سنجاب زمینی دارای ارزش تجاری شده است.
از خانواده سنجابها تا کنون پنج گونه در ایران شناسایی شده است. دو گونه آن درختزی و سه گونه دیگری زمینی هستند.

خانواده سنجابک ها
FAMILY GLIRIDAE
سنجابکها از نظر شکل ظاهری و طرز زندگی شباهت زیادی به سنجاب دارند . از نظر طبقه بندی آنها را حد فاصل بین موش ها و سنجاب ها می دانند به استثنای سنجابک های دم موشی بقیه سنجابک ها دمی پر مو و پشمالو دارند . برخلاف سنجاب ها که فقط بالای دم ، مو دارد در سنجابک ها ، موهای بلند در دو سطح دم آنها مشاهده می شود . چشم ها درشت و برجسته ، گوش ها گرد و قابل رویت اند . دست ها چهار انگشت بلند و مشخص و پاها پنج انگشت دارند . انگشتان کمی گوشتالو هستند تا بتوانند بهتر به شاخه های درختان بچسبند و از آنها بالا بروند . سنجابک ها چهار دندان فکی ( سه آسیا و یک پیش آسیا ) در هر طرف فک بالا و پایین دارند . سنجابک ها شبگرد هستند . اغلب بر روی درختان یا بوته های زیر آن زندگی می کنند ( به استثنای سنجابک های دم موشی ) . حس شنوائی آنها بسیار قوی است . معمولاً خواب زمستانی طولانی دارند ، در موقع خواب ، درجه حرارت بسیار کاهش می یابد و بدن کاملاً بی حس می شود .
ارزش اقتصادی: سنجابک ها با جمع آوری و دف ندانه گیاهان نقش مهمی در تولید مثل و ازدیاد گیاهان به عهده دارند . پوست و گوشت بعضی از سنجابک ها از قبیل " اشگول " در بعضی از کشورها استفاده می شود . گاهی اوقات سنجابک ها خساراتی به باغداران وارد می کنند . در حال حاضر به علل مختلف از جمله شکار بی رویه سمورها که شکارچی اصلی اشگول هستند جمعیت این حیوان به شدت افزایش یافته و به صورت آفتی جدی برای درختان میوه درآمده است. بعضی از باغداران برای جلوگیری از بالا رفتن این حیوان از درختان میوه قسمت پایین ساقه درخت را با استفاده از ورقه های صتف حلبی که به علت لغزندگی مانع بالا رفتن حیوان می گردد ، می پوشانند .
وضعیت فعلی: در مقایسه با اغلب جوندگان سنجابک ها قدرت تطابق کمتری با زیستگاه های مختلف دارند و به همین علت پراکندگی شان کمتر است . تولید مثل آنها نسبتاً کم است . معمولاً یک یا دو بار در سال می زایند . دشمن طبیعی سنجابک ها جغد ، گربه های وحشی ، سمور و راسو هستند . این حیوانات سنجابک ها را در حین فعالیت شبانه یا در موقع خواب زمستانی شکار می کنند . از وضعیت فعلی گونه ها نظیر اشگول جمعیت بالایی دارند و خطری جدی آنها را تهدید نمی کند . ولی برخی دیگر از قبیل سنجاک دم موشی ایرانی در معرض خطر انقراض قرار دارند .
از خانواده سنجابک ها تاکنون چهار گونه در ایران شناسایی شده است .

خانواده هامستر های دم دراز
FAMILY CALOMYSCIDAE
تا چندی پیش از این خانواده و خانواده هامسترهای طلائی و ول ها CRICETIDAE را زیر خانواده هائی از خانواده موش ها MURIDAE می دانستند . ولی به تازگی برخی از محققاندر بررسی های خود به این نتیجه رسیدند که هامسترهای دم دراز و هامسترهای طلائی از نظر تکاملی ، مورفولوژی و ژنتیکی با یکدیگر و همچنین با موش ها متفاوت می باشند . به همین دلیل در بسیاری از رده بندی های جدید هامسترهای دم دراز و هامسترهای طلائی را دو خانوداه جداگانه می دانند .
در زبان یونانی، Calos به معنی زیبا و Calomyscus به معنی موش زیبا است. این حیوانات اغلب در مناطق کوهستانی که در ان صخره وجود داشته باشد ، زندگی می کنند . گاهی اوقات در مناطق مسکونی واقع در کوهپایه ها نیز مشاهده می شوند.
در خانواده هامسترهای دم دراز ، دندان های نیش و پیش آسیا وجود ندارد . تعداد دندان های آسیا در هر طرف فک بالا و پایین سه عدد است سطح ساینده این دندان ها ساده تر و بسیار صاف تر از موش ها است . دست ها و پاها پنج انگشت دارند . این هامسترهافاقد کیسه دهانی هستند .
در تحقیقات انجام شده اخیر ، برخی از زیر گونه های قبلی جنس Calomyscus به عنوان گونه شناخته شده اند .
از خانواده هامسترهای دم دراز تاکنون 4 گونه در ایران شناسایی شده است .

خانواده هامستر های طلائی و ول ها
FAMILY CICETIDAE


این خانواده در ایران شامل زیر خانوادة هامسترهای طلائی (Cricetinae( و زیر خانواده ولها (ARVICOLINAE) میباشد که قبلاً به عنوان زیر خانوادههائ از خانواده موشها شناخته میشدند. در این خانواده دندانهای نیش و پیش آسیا وجود ندارد. از خصوصیات زیرخانواده هامسترهای طلائی وجود یک کیسه بزرگ در داخل دهان است که به منظور حمل غذا مورد استفاده قرار میگیرد.
اغلب ولها زندگی زیرزمینی دارند، بدن آنها برای این نوع زندگی تغییراتی یافته است. از نظر اندازه جثه، شبه موش خانگی هستند با این تفاوت که در این جانوران بدن استوانهای و خپل، پوزه کوتاه، چشمها ریز و گاهی پنهان در زیر موها، گوشها کوتاه و اغلب نامشخص، دم و پاها کوتاه است. در سطح ساینده دندانهای آسیا (که در هر طرف فک سه عدد هستند) اشکال سهگوش متناوبی وجود دارد که جهت تشخیص گونهها از هم مورد استفاده قرار میگیرد. به طور کلی تشخیص برخی از گونهها از طریق شکل ظاهری آنها بسیار مشکل است و نیاز به تجربه دارد.
ارزش اقتصادی: هامسترهای طلائی و ولها با جمعآوری و زیر خاک نمودن دانهها کمک زیادی به تجدید حیات برخی از گیاهان مینمایند. هامسترهای طلائی زمینه وسیعی را نیز برای انجام تحقیقات و آزمایشهای مختلف پزشکی و جانورشناسی ایجاد کردهاند به طوری که در حال حاضر از هزاران هامستر طلائی در آزمایشگاهها و انستیتوهای مختلف تحیقاتی استفاده میشود. هامستر طلائی حیوانی آرام و تمیز است، به آسانی دستآموز میشود، هیچگونه بوئی ندارد و احتمالاً ناقل بیماری هم نمیباشد، به همین دلیل آن را به عنوان حیوان خانگی در منازل نگه میدارند. هامستر خاکستری و برخی از ولها لطماتی به محصولات کشاورزی وارد میسازند.
وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی شامل پرندگان شکاری از قبیل سارگپهها، سنقرها، جغدها، همچنین لکلکها و پستاندارانی مانند راسو، گربههای وحشی و روباه میباشند. از وضعیت فعلی اکثر گونهها اطلاعات دقیقی در دست نیست. ولی به نظر میرسد خطری جدی آنها را تهدید نمیکند.
از خانواده هامسترهای طلائی و وُلها تا کنون 18 گونه در ایران شناسایی شده است. ولی چنانچه مطالعات بیشتری انجام گیرد به احتمال زیاد تعداد گونهها افزایش خواهند یافت. از ولهای که امکان وجود آنها در ایران، بهخصوص نواحی شمال غربی ایران زیاد است میتوان ول اروپای غربی (Microtus levis) و ول قفقازی (Microtus daghestanicus) را نام برد.

خانواده موش ها
FAMILY MURIDAE
این خانواده در ایران پراکندگی وسیعی دارد. در گذشته این خانواده شامل چهار زیر خانواده به نام هامستر، ول، جربیل و موش بود ولی در حال حاضر (با توجه به بررسیهای ژنتیکی انجام شده)، هامسترها و همچنین ولها از این خانواده جدا و دو خانواده مجزا را تشکیل دادهاند ولی جربیلها و موشها همچنانن دو زیرخانواده از خانواده موشها به شمار میروند. در خانواده موشها دندانهای نیش و پیش آسیا وجود ندارد (مجموعاً 16 دندان دارند.
از خانواده موشها تا کنون 26 گونه در ایران شناسایی شده است.

زیر خانواده جربیل ها GERBILINAE


این زیرخانواده در ایران شامل چهار جنس است، که جنس Meriones بنام «جرد» و بقیه «جربیل» نامیده میشوند. گونههای این زیرخانواده اندازههای متفاوتی دارند. بعضی از آنها کوچک و شبیه موشهای کوچک (Mouse) هستند، برخی دیگر جثهای بزرگتر شبیه موشهای بزرگ(Rat) دارند. تشخیص ظاهری این زیرخانواده از زیرخانواده موشها قدری مشکل است. یکی از تفاوتهای ظاهری این جانوران پوشیدگی سطح دم از مو و وجود موهای کلفت و بلند سیاه یا قهوهای در قسمت انتهایی دم است. در صورتی که دم در اغلب موشها لخت، بیمو و فلسدار است. در سطح ساینده دندانهای آسیای فک بالا حلقههایی وجود دارد، دستها کوتاه، معمولاً دارای چهار انگشت، پاها نسبتاً بلند و دارای پنج انگشت، دم بلند و معمولاً بلندتر یا به اندازه طول سر و تنه است. برخلاف دو پاها در موقع راه رفتن از دستها نیز استفاده میکنند. جردها و جربیلها اغلب در دشتةا و مناطق باز و خشک سکونت دارند. در زیر زمین لانه میسازند. اغلب به صورت اجتماعی زندگی میکنند. برخی در شب و برخی در روز فعالند. غذای اصل آنها را مواد گیاهی تشکیل میدهد، گاهی هم از مواد حیوانی نظیر حشرات تغذیه میکنند. به آب کمی احتیاج دارند. معمولاً آب مورد نیاز بدن را از مواد غذایی تأمین میکنند. در موقع غذا خوردن اغلب روی پاها مینشینند و غذا را به وسیله دستها به جلوی دهان میآورند. معمولاً قلمرو مشخصی دارند که محدوده آن را از طریق غدههای تولید بو، که در ناحیه شکم قرار دارد، علامتگذاری میکنند. تولید مثل آنها محدود است و بستگی به میزان بارندگی دارد. در سالهای پرباران چندین بار میزایند، مدت آبستنی بسیار کوتاه و معمولاً سه تا چهار هفته است.
ارزش اقتصادی: جردها و جربیلها با زیر خاک کردن دانههای گیاهان به خصوص بذر گیاهان کوری از قبیل تاغ به تکثیر آنها کمک میکنند. علاوه بر آن غذای مناسبی نیز جهت حیوانات طعمهگیر محسوب میشوند. در مواردی به محصولات کشاورزی خساراتی وارد میسازند. عدهای نیز ناقل بیماریهایی به انسان هستند. جربیل بزرگ یکی از ناقلین بیماری سالک به انسان است.
وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی جربیلها و جردها پرندگان شکاری به خصوص جغدها، پستاندارانی از قبیل روباه، گربه، راسو و همچنین مارها هستند، از وضعیت فعلی اکثر گونهها اطلاعی در دست نیست، به نظر میرسد خطری جدی نسل آنها را تهدید نمیکند.
در زیر خانواده جربیلها تا کنون 14 گونه در ایران شناسایی شده است.

زیر خانواده موش ها MURINAE


اعضاء این زیرخانواده دارای جثههای متفاوتی هستند. اغلب موشهای کوچک (Mouse) و موشهای بزرگ (Rat) نامیده میشوند. در موشها بر خلاف رتها طول کلی بدن کمتر از 250 میلیمتر، طول دم کمتر از 110 میلیمتر، طول جمجمه کمتر از 35 میلیمتر طول نخستین دندان آسیای فک بالا بیشتر از مجموع دومین و سومین آسیای فک بالا است. اعضای این زیرخانواده جثة کوچک (موش خانگی 12 گرم) تا بزرگ (موش قهوهای 500 گرم) پوزة کشیده، گوشهای متوسط، چشمهای درشت، و دمی دراز با موهای بسیار کم و حلقههای مشخص دارند. در سطح ساینده دندانهای آسیا حلقههایی وجود دارد که وجه تمایز آن با هامستر، ول، و جربیل است. اعضای این زیرخانواده عموماً شبگرد هستند، خواب زمستانی ندارند و در تمام طول سال فعالند.
ارزش اقتصادی: بعضی از موشها نظیر موش خانگی و موش قهوهای، به خصوص فرم تغییر رنگ یافته سفید آنها نقش مهمی در انجام آزمایشهای داروئی و تحقیقات در زمینههای ایمنولوژی، اپیدمیولوژی، ژنتیک و فیزیولوژی دارد. از طرفی این جانوران طعمه خوبی برای گوشتخواران بوده و نقش عمدهای در بقاء این جانوران، که خود در حفظ تعادل طبیعت مؤثرند، ایفاد میکنند. موشها تولیدمثل زیادی دارند و به علت تغذیه از مواد مختلف گیاهی و جانوری همه ساله خسارت هنگفتی از طریق خوردن و آلودن مواد غذایی، از بین بردن وسایل زندگی، جویدن عایق سیمهای برق و ایجاد آتشسوزی، تخریب کانالهای آبیاری، لولهها و حتی سوراخ کردن سدهای بتونی، وارد میسازند، موشها در انتقال برخی از امراض نظیر طاعون و تیفوس و برخی از انگلهای داخلی به انسان نیز نقش مهمی بر عهده دارند. بر اساس بررسیهای انجام شده بیش از 40 نوع بیماری فقط توسط موشهای قهوهای و سیاه به انسان منتقل میشوند.
وضعیت فعلی: دشمن طبیعی موشها پرندگان شکاری به خصوص جغد، گربه، راسو، روباه و مار هستند. اکثر گونهها از جمعیت زیادی برخوردارند و خطری نسل آنها را تهدید نمیکند.
از زیرخانواده موشها تا کنون 12 گونه در ایران شناسایی شده است.

خانواده دوپا ها
FAMILY DIPODIDAE


اعضاء این خانواده، دستهای بسیار کوچک، پاهای بلند، و دمی دراز دارند. معمولاً به منگولهای با انتهای سفید رنگ ختم میشود. دویدن دوپاها مانند کانگورو، به صورت جهشهای بلندی است که با استفاده از دم و پاها صورت میگیرد. برخی از آنها قادرند تا سه متر به هوا بپرند. علاوه بر آن، دم به منزله فرمان عمل میکند و در تغییر جهت حیوان نقش عمدهای بر عهده دارد. دوپاها گاهی اوقات مانند خرگوشها چهار دست و پا راه میروند. تعداد انگشتان پاهای قب در برخی سه عدد (جنس Dipus در ایران و Jaculus) و در برخی دیگر پنج عدد است (جنسAllactaga در ایران و pygeretmus). در دو پاهای پنج انگشتی، انگشتان اول و پنجم کوچک، و در بالا قرار دارند.
بر خلاف تصور، زیستگاه دوپاها فقط دشتها و مناطق بیابانی نیست، بلکه برخی از گونهها در مناطق سرد استپی و یا مناطق کوهستانی مرتفع بالای 2500 متر مانند ارتفاعات اطراف دریاچه تار واقع درشهرستان دماوند نیز مشاهده میشوند.
دوپاه مانند سنجابکها و برخی سنجابها دارای یک جفت دندان پیش آسیا در آرواره بالا هستند (به استثنای جنس Jaculus و Pygeretmus که مانند موشها فاقد این دندان میباشند). لانه معمولاً در عمق 50 سانتیمتری از سطح زمین قرار دارد و به یک راهروی اصلی و چندین راهرو خروجی ختم میشود. دوپاها در طول روز و گاهی نیز شبها دهانه و سوراخ خود را مسدود میکنند، این عمل بیشتر به خاطر حفظ حرارت و رطوبت لانه و ایجاد میکروکلینای مناسب در فصول گرم است. دوپاها معمولاً در لانه خود در حالیکه روی بغل دراز کشیدهاند به استراحت میپردازند. این عمل به خاطر منطبق کردن پاهای بلندشان با لانه است. دوپاها شبگردند. برخی از آنها خواب زمستانی و برخی نیز خواب تابستانی دارند. بعضی از آنها مانند دوپای کوچک قادرند با سرعت 45 کیلومتر در ساعت بدوند. برخی دیگر نیز مانند پامسواکیها در طول یک شب میتوانند کیلومترها راه بروند، به دلیل عدم دسترسی سریع به لانه میتوان آنها را برای مدت طولانی تعقیب و دستگیر کرد. دوپاها عموماً گیاهخوارند ولی گاهی از حشرات نیز تغذیه میکنند. در طبیعت آب نمینوشند ولی در اسارت گاهی اوقات به آب احتیاج دارند. حس شنوایی، بویایی، و بینایی قویای دارند. از فواصل دور خطر را حس میکنند و بوی غذا را تشخیص میدهند. تولیدمثل دوپاها، بر خلاف اکثر جوندگان کم و بستگی به آب و هوا، و به خصوص میزان و پراکندگی باران سالیانه دارد، در عوض طول عمر دوپاها نسبتاً زیاد است و گاهی به شش سال میرسد.
ارزش اقتصادی: طعمه مناسبی برای گوشتخواران محسوب میشوند. دوپاها در اسارت به خوبی زندگی میکنند و به همین دلیل برخی آنها را به عنوان حیوان خانگی نگهداری میکنند.
وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی دوپاها، روباه، انواع گربهها، جغد و مار است. از وضعیت فعلی گونههای این خانواده اطلاع زیادی در دسترس نیست ولی به نظر میرسد خطری جدی نسل اکثر گونهها را تهدید نمیکند.
از خانواده دوپاها تا کنون 10 گونه در ایران شناسایی شده است.

خانواده تشی ها
FAMILY HYSTRICIDAE


جوندگان بزرگی هستند که تمام سطح بدن آنها پوشیده از خارهای بلند است . از آنجایی که ازاین خانواده ، فقط یک گونه در ایران زندگی می کند . خصوصیات خانواده به همراه خصوصیات گونه ذکر خواهد شد .
ارزش اقتصادی : از آفات محصولات کشاورزی ، درختان میوه و درختان جنگلی است . در مناطق جنگلی فارس و کرمان با جویدن پوست درختان جنگلی به خصوص بنه باعث خشک شدن این درختان می شود در مناطق کوهستانی قصرقند واقع در بلوچستان ساقه تعداد زیادی از درختان خرمای بسیار بلند وسالم چنان استادانه ازنزدیک سطح زمین به وسیله دندانهای تشی جویده و نازک شده بود که تعدادی از درختان مذکور از آن ناحیه قطع و بر زمین افتاده بودن .
در برخی از مناطق از گوشت تشی به منظور تغذیه استفاده می شود خارهای تشی نیز به عنوان تزئین کاربرد دارد.
وضعیت فعالی : دشمن طبیعی تشی پلنگ است . بچه ها نیز گاهی مورد حمله جغدهای بزرگ قرار میگیرند . به علت شب گرد بودن ، داشتن وسیله دفاعی مناسب ، تطابق با محیط های مختلف وکم شدن پرداتور اصلی آن یعنی پلنگ ، از جمعیت به نسبت زیادی برخوردار است و خطری نسل آن را تهدید نمی کند .

خانواده نوتریا
FAMILY MYOCASTORIDAE


این خانواده فقط یک گونه بنام نوتریا دارد که بومی جنوب آمریکا و کارائیب است . ولی اخیراًبه برخی از کشورها افریقائی ، آسیائی ، اروپائی و امریکای شمالی منتقل گردیده است . احتمالاً این گونه پس از فرار از محل های پرورش ، در شوروی سابق ، از طریق رودخانه ارس وارد ایران شده است . از آنجائی که این خانواده فقط یک گونه دارد بنابراین خصوصیات خانواده به همراه خصوصیات گونه ذکر خواهد شد .
ارزش اقتصادی : در بعضی از کشورهای اروپا و آسیا ، نوتریا را به خاطر پوست مرغوب ناحیه شکم در استخرهای مخصوص پرورش می دادند . امروزه بر اثر خطراتی که نوتریا برای محصولات کشاورزی ، به خصوص شالیزار ها دارد و همچنین به علت پایین آمدن قیمت پوست آن از نگهداری و پروش این حیوان خوداری می کند . خوشبختانه در ایران به عللی که یکی از آنها می تواند سردی هوا در زمستان باشد اکثر بچه ها در همان سال اول تولد تلف می شوند . در برخی از مناطق آذربایجان غربی ، واقع در حاشیه رود ارس و تالاب منطقه آق گل ، این حیوان را به عنوان خرگوش آبی می شناسند ، ( مولف تعدادی از افراد محلی را در حال شکار این حیوان مشاهده نمود )
وضعیت فعلی : از پراکندگی و جمعیت این گونه در حال حاضر اطلاع زیادی در دست نیست و نیاز به انجام مطالعات و بررسی دارد . در سال 1385 در منطقه تالش تعدادی از آن در حاشیه نهرها مشاهده شد .