لاله Tulipa

[بابک آژیده]

خصوصیات گیاهشناسی

لاله به تیره لیلیاسه (۱) تعلق دارد و جزء گیاهان علفی دائمی پیازی به شمار می آید و پیاز آن تنها بخشی از گیاه است که در شرایط نامساعد تابستانهای بسیار گرم و زمستانهای بسیار سرد در زیر خاک باقی میماند و بقای گیاه را تضمین میسازد. در واقع پیاز لاله یک ساقه فشرده است که شامل برگهای تغییر شکل یافته ضخیم بهنام فلس است و مواد غذائی و آب را در خود ذخیره میکنند.
این فلسها به وسیله تعدادی تونیکا (پیوسته خشک و نازک) به رنگ قهوه ای تیره که اغلب در قسمت درونی کرکدار هستند پوشیده شده است. پیاز بالغ شامل حدوداً شش فلس گوشتی که به صفحه پایگاهی (۲) متصل است و در هنگام بلوغ این صفحه ریشهدهی را توسعه میدهد. جوانه های جانبی (یک جوانه بهازاء هر فلس) در روی صفحه پایگاهی در قسمت درونی این فلس وجود دارد که این جوانه ها بعدها به ساقه های گلدار توسعه مییابد.
برگها در طول ساقه به یک پوشش رنگی (۲) منتهی میشوند که اندامهای نر ماده را احاطه میکنند، این پوشش از سه کاسبرگ و سه گلبرگ کم بیش مشابه تشکیل شده است و در داخل پوشش شش پرچم وجود دارد که هر یک شامل یک میله طویل و باریک است که خود حاصل یک بسک است. بساکها دانه گرده تولید میکنند که پودر مانند بهنظر میرسد و تخمدان سه حجره ای است و هر حجره دارای تعداد زیادی تخمک است که در بالای تخمدان یک کلاله سهلوبه وجود دارد. میوه یک کپسول ایستاده سه حجره ای است و در هر حجره تعداد زیادی بذر قهوه ای پهن وجود دارد که بر روی هم قرار گرفته اند.

[بابک آژیده]

● اهمیت اقتصادی کشت و کار لاله

لاله از جمله گیاهان پیازی است که بالاترین سطح زیر کشت در میان این گروه از گیاهان را به خود اختصاص داده است. با وجود اینکه بسیاری از گیاهان از ایران منشاء گرفتهاند ولی کشور ما برای تأمین این گیاهان در اکثر موارد به صادرات کشورهای تولیدکننده وابسته است. به طور حتم کمبود اطلاعات مربوط به اصلاح، پروش و تولید این دسته از گیاهان که امروزه جنبه تجارتی پیدا کردهاند، موجب شده است که سرزمین منشاء آنها در زمره خریاران قرار گیرد.
هماکنون صنعت پرورش لاله یک درآمد سالانه حدود ۴ میلیون و استخدام ۹۰۰۰ نفر را در هلند به خود اختصاص داده است و حدوداً ۲۱۰۷۸ هکتار زیر کشت پیاز لاله است که از این میزان ۷۰ درصد به منظور پیشرس کردن (۴) و ۳۰ درصد برای کاشت در باغها در نظر گرفته شده است.
کشور هلند با تولید ۳ میلیون پیاز، ۸۰ درصد تولید جهانی را به خودش اختصاص داده است. به موازات این پیشرفتها، هلندی ها که بدون چون و چرا از پیشروان پرورش لاله هستند و این افتخار همواره به آنان تعلق داشته است، موفق شدهاند هر ساله ارقام تازه، درشت تر و قویتری از این گیاهان زیبا را پرورش دهند تا بتوانند هر ساله لالههای جدیدی به دوستداران عرضه نمایند و علیرغم افزایش که به ظاهر در تعداد جورها و دورگه ها در چهار گوشه گیتی به وجود آمده پارهای از افراد سعی دارند از گونههای وحشی گونههای جدید بهدست آورند.
کشور ما دارای پتانسیل عظیمی از گونه های وحشی و منابع ژنتیکی گسترده از این گیاه است که با دستیابی به تکنیکهای اصلاحی جدید اصلاح گران میتواند ارقام جدید و ارزشمندی از این گیاه را به جهانیان عرضه نماید لذا توجه به اصلاح آن از اهمیت بالائی برخوردار است.

[بابک آژیده]

● طبقه های لاله ها

طبقه بندی لاله مدتها مسئله پیچیده ای برای گیاهشناسان بود و از طریق گیاهان خشک شده هر بار توانسته بودند در حدود ۳۰۰ گونه را نام ببرند ولی هال (۵) گیاهشناس معروف انگلیس برای اولین بار با استفاده از گیاهان زنده توانست تعداد کروموزومها و طرز قرار گرفتن آنها را درون سلولها مطالعه نماید.
رده بندی لاله های دورگ دشوار است و طبقه بندی لاله های صحرائی از آن هم دشوارتر. بسیاری از لاله های صحرائی که به تازگی کشف شده اند، دشواری نامهای پیشین آنها وجود ندارد ولی ظاهر متنوع رده بندی آنها را مشکل مواجه می ساخت در واقع در یک ناحیه خاص و برای یک گونه ویژه رنگها و نیز اندازه های نمونه متفاوت است.
از دیدگاه کروموزومی بیشتر انواع گل لاله دارای ۲۴ کروموزوم هستند. (۸۵ درصد لاله ها) پارهای از آنها تریپلوئید هستند (۱ درصد لاله ها) و مقدار کمی تتراپلوئیدند. از گلهای اخیر میتوان دورگه های یا گلهای درشت به وجود آورد گروه جدید لاله های هیپرید داروین بر پایه T.sosteriana به عنوان والد پدری هم تقریباً همگی تریپلوئید و عقیمند لاله های با کروموزوم بیشتر به داشتن گل درشتتر گرایش دارند .
اما تولید مثل جنسی شان خیلی مشکل است از دیگاه سنتی، لاله های وحشی را بر طبق اینکه پرچم هایشان کرکدار یا بدون کرک باشد به دو دسته تقسیم مینمایند (رده بندی هال)، یکی از اریوستمونها (۶) که پایه پرچمهای آنها کرکدار و دیگری لیواستمون (۷) که میله پرچم آنها بدون کرک است، براساس جدیدترین تقسیم بندی لاله ها براساس زمان گلدهی، طول ساقه و شکل گل به ۱۵ گروه اساسی تقسیم بندی میکنند و تاکنون بیش از ۳۰۰۰ واریته لاله ثبت شده در حالیکه تعداد کولیتوارهای تجاری کشت شده بیشتر از ۱۰۰ نیست .

[بابک آژیده]

اصلاح لاله Tulip-breegig

در اصلاح گلهای پیازی از جمله لاله نیز مثل سایر نباتات زینتی اهداف خاص و منحصر به فردی دنبال میشود. مهمترنی آن اصلاح فرم ظاهری و تناسب برگ و گل شکل و رنگهای متنوع و جدید میباشد. اصلاح لاله مانند خود لاله دارای سابقه طولانی بوده به طوری که اولین بار در قرنهای ۱۲ و ۱۳ توسط پرورش دهندگان لاله در خاور نزدیک و خاورمیانه از بین ارقام وحشی سعی در گزینش و انتخاب ارقام برتر از نظر شکل گل و رنگ کردند.
کارهای اصلاحی اساسی بر روی لاله از اروپا در قرن هفدهم آغاز شد. امروزه اصلاح گلهائی مانند لاله که در خارج از فصل طبیعیشان نیز قادر به گلدهی هستند یکی از مهمترین موضوعات اصلاحی نباتات است، جنس لاله مشتمل بر صد گونه است ولی برای تولید ارقام تجاری فقط چند گونه از آن با هم تلاقی داده شدهاند.

● اصلاح برای پیشرس کردن

با توجه به اینکه بیش از ۷۰ درصد پیازهای تولید شده برای پیشرس کردن استفاده میشود، بنابراین اصلاح ارقامی که بر این منظور مناسب باشند از اهمیت بالای برخوردار است. اصولاً پیازهای که برای پیشرسی بهکار میروند باید خصوصیات ویژهای داشته باشند که میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱) در کوتاهترین دوره رشد و نمو قادر به گلدهی باشند.
۲) درصد بالائی از گیاهان گلدار را با کیفیت خوب تجاری که با نیازهای ویژه بازارهای مختلف نیز هماهنگی داشته باشد، تولید کنند.
۳) ظرفیت تولید و ذخیره موادغذائی را در یک دوره طولانی داشته باشند.
۴) پیازها باید به راحتی تکثیر شوند به روشهای جدید مکانیزاسیون سازگاری داشته باشند.
۵) نسبت به بیماریها و حشرات نیز مقاومت نشان دهند.
۶) در مرحله بازاریابی تجاری، گلهای شاخهای یا گیاهان گلدانی باید به راحتی توانائی تحمل یک دوره نگهداری در دمای پائین و سطح نوری کم را داشته و به خوبی نیز قابل حمل باشند.
۷) پیازها در شرایط محیطی مختلف قادر به تولید گل، رشد و نمو و ریشه دهی باشند.
سرعت ازدیاد جنسی نیز عامل مهمی است که دوره زمانی لازم برای تولید یک رقم جدید را تعیین میکند. لاله که میزان ازدیاد طبیعی آن ۲-۳ پیازچه جدید در سال است برای تولید یک پیاز در یک اندازه تجاری با قابلیت گلدهی ۳-۲ سال یا بیشتر (بسته به اندازه پیازچه و رقم) چند سال طول می کشد و برای تولید یک کولیتوار جدید نیاز به دورهای ۲۵ ساله دارد. مشکل اساسی در برنامه اصلاحی لاله وجود ناسازگاری است که از عمل تلاقی موفقیتآمیز جلوگیری میکند. در لاله ناسازگاری به طور مکرر در تلاقی بین گونه ای دیده میشود و فقط چندگونه میتوانند با هم تلاقی داشته باشند.

[بابک آژیده]

● روشهای اصلاحی لاله
الف) هیبریداسیون بین گونه ای

”بیشتر تلاشها در جنس لاله همیشه متوجه انجام هیبریدهای بین گونه ای است. از تلاقی بین T.gesneriana و T.fosteriana (هیبرید داروین)، T.didieri, T.albrtii, T.ingens, T.greigu, T.kaufmannian حاصل شده است. اخیراً با استفاده از تکنیکهای درون شیشه ای“ موفقیت های زیادی در مورد هیبریدهائی که در شرایط طبیعی (۱۰) هیبریداسیون آنها به سختی امکانپذیر است صورت گرفته است.
از ویژگیهای شاخص در بین هیبریدهای درون گونه ای میتوان به زودرسی، مقاومت در برابر ویروس عامل زنگ شکستگی، فوزا ریوم و ... اشاره کرد. از برخی ارقام شناخته شده حاصل از این میتوان تلاقی Memory s Lefeber, Come Book, BeauMonde, Spryng, Purplewarld و Pink Impression اشاره کرد.
به منظور دو رگ گیری، ابتدا گیاه والد مادری و پدری را در اوایل پائیز در گلدان کشت می نمایند، گل در اواسط بهار تشکیل میشود (به این ترتیب میتوان ویژگیهای واریته های زودرس و دیررس را با بقیه صفات الحاق کرد. در طی فصل کشت، گرده از تمام واریته هائی که می خواهیم ترکیب شوند. باید جمع آوری شوند). در دو گل که همزمان شکفته اند در نخستین گام پرچمها را قطع کرده و در یک قاشق کوچک قرار میدهیم و گل دوم را با نوری بسیار ظریف پوشانده سپس گل را در یک سرپوش پلاستکی قرار داده و بالای سرپوش را میبندند.
دمای ایدآل برای دو رگ گیری ۱۷-۲۰ درجه است دورگ گیری معمول دو بار به فاصله ۳ روز بهمنظور اطمینان از موفقیت کار انجام می گیرد. اگر تلافی موفقیت آمیز باشد تمدان متورم میشود و در اواسط تابستان کپسول میرسد. کپسول باید تا حد ممکن پر و رسیده از روی گیاه برداشته شود زیرا برداشت اگر خیلی زود انجام شود کیفیت بذر از بین می رود. سپس بذرها بی درنگ در اوایل پائیز درون جعبه های بذر کاشته می شوند. این بذور، باید یک دوره سرمای طولانی را طی می کنند و قرار دادن آنها تنها برای مدتی کوتاه درون یخچال کافی نیست.
پیازچه های کوچک حداقل ۲ سال باید در جای خود باقی بمانند زیرا کوچکتر از آن هستند که بتوان آنها را جابه جا رد. در پایان سومین فصل میتوان آنها را جابه جا کرد و در یک بستر عمیق تر و بزرگتر کشت کرد. در سال پنجم پیازها قادر به گلدهی هستند و نتیجه کار قابل مشاهده است.
▪ برخی از معیارهائی که انتخاب براساس آن انجام میگیرد عبارت از:
۱) داشتن شاخ و برگ سبز تیره و محکم
۲) دوام بالای شاخه گل بریده
۳) داشتن دوره پیشرس کردن تقریباً ۲۱ روزه در گلخانه
۴) ارتفاع مناسب گیاه
۵) شکل یا رنگ خاص
۶) مقاومت به بیماریها
اگر رقم جدید ویژگی خاصی داشته باشند، اصلاح گر آن را نامگذاری خواهد کرد و آن را به عنوان یک رقم جدید ثبت میکند. اولین فاکتوری که در انتخاب تام تعیین میشود نامی است که نشان دهنده خصوصیات ظاهری باشد و دومین فاکتور خاستگاه گیاه است.

[بابک آژیده]

ب) اصلاح جهشی Mutation Breeding

این گونه جهش ها خیلی به ندرت روی می دهد و از ویژگی های آنها این است که تغییرات مهمی در ظاهر گیاه پدید می آورد بدون اینکه در شکل انتقال صفات به نسل بعدی تغییری ایجاد نمایند. ارقام جدید را می توان به وسیله اصلاح جهش به خوبی هیبریداسیون به دست آورد. جهش های خود به خوبی زیاد در لاله دیده میشود. این جهش ها میتواند گل هائی با رنگها و اشکال مختلف را تولید کند. تفاوت زیادی بین حساسیت پذیری ارقام به جهش وجود دارد. جهش های زیادی در ارقامی مانند Apeldoorm, Murima, Copland, Bacttigon, William شناخته شده است.
به عنوان مثال از کولیتوار Murillo حدود ۶۰ موتانت به دست آمده است. برای تحریک مصنوعی جهت ایجاد جهش، از اشعه ایکس به منظور انجام تحقیقات اصلاحی استفاده می شود و اشعه هائی با طول موج ۳۵۰red ـ ۵۵۰ بهکار میرود. جهت ایجاد تری و تتراپلوئیدی میزان دوره های بیشتری باید استفاده شود. باید توجه داشت که در اثر تابش زودهنگام خیلی از گیاهان در بهار دفرمه می شوند. از لاله هائی که از طریق موتانت اشعه ای حاصل شدهاند می توان به کولیتوارهای Preludium و Lustige Witwe و Santina اشاره نمود.

ج ) لاله های طوطیوار

این نوع از لاله ها جزء مشهورترین لاله ها بوده که به خاطر شکل و رنگ عجیب و شگفت انگیزشان طرفداران زیادی در دنیا پیدا کردهاند. این شکل از لاله ها توسط نوعی جهش خود به خودی (۱۱) حاصل شده اند و در یک سری برنامه های اصلاحی در هلند ارقام خود گرده افشان از آن به نام Cordell مشاهده شد. در تلاقی ها با آن، لاله های Parrot با ژنتیک جدید حاصل میشود.

[بابک آژیده]

د) پلی پلوئیدی Ployploides

یکی دیگر از تغییرات کروموزومی در تکنیکهای اصلاحی، پلی پلوئیدی است. شعار کروموزومهای خیلی از کولتیوارهای Tulip دیپلوئید است، تعدادی هم مثل اکثر هیبریدهای داروینتری پلوئیداند اما تتراپلوئیدها نیز خیلی کمیابند، تتراپلوئیدها بیشترشان دارای بوته های قوی و محکم نسبت به دیپلوئیدها هستند. تحقیقات زیادی جهت بهدست آوردن تتراپلوئیدها صورت گرفته است و مشهورترین آنها Judilh- leysler است که در سال ۱۹۷۴ ایجاد شد، مشکل اساسی که در ارتباط با پلیپلوئیدی وجود دارد.
این است که تکثیر آنها در طول فصل با تأخیر صورت میگیرد، بنابراین برای پیشرس کردن نامناسب هستند، از روشهائی که برای به دست آوردن فرمهای پلیپلوئیدی استفاده می شود بهکار بردن کلشی سین است که برای این منظور دانه ها با انتهاء شاخه گیاهی را که می خواهد بذر تولید کند چندین ساعت در مجاورت پارچه ای که در کلشی سین ۲-۱ درصد آغشته شده نگه می دارند. بذرهائی که به این طریق پدید می آیند معمولاً پلی پلوئید هستند و در بین آنها بذرهائی پیدا میشود که گلهای بسیار درشتی تولید میکنند، با این حال نباید گمان ببریم تمام نمونه هائی که بهدست میآیند بدون استثناء گیاهانی جالب و دارای ویژگیهای مطلوب خواهند بود.
در تلاقی بین یک تتراپلوئید با یک دیپلوئید می توان به نتایج تریپلوئید دست یافت که دارای رشد رویشی بالائی هستند ولی متأسفانه این تریپلوئیدها عقیم و نازا بوده و نمی توان آنها را در تحقیقات بعدی اصلاحی بهکار برد. تلاقی کولتیوار تتراپلوئید T.gesneiana با کولتیوار دیپلوئید T.fosteriana منجر به هیبریدهای داروین شد که دارای عمر گلبریده زیاد و مناسب برای پیشرس کردن هستند. در سال ۱۹۹۸ رقم World S Favouriti از یک کولتیوار T.Gesneriana در تلاقی اثر با یک کولتیوار دیپلوئید T.fosteriana حاصل شد.

[بابک آژیده]

هـ ) تکنیک جدید اصلاحی در لاله

یک سری تکنیکهای ایجاد گیاهان هاپلوئید برای تهیه گیاهانی که تنها ۱۲ کروموزوم دارند مورد بررسی قرار گرفتند و ساختارهای شبه جنینی از دانه گرده در کشت بافت تهیه شد و با دو برابر کردن هاپلوئیدها قادر به تولید گیاهان هموزایگوتی شد که مطالعات وراثت پذیری را آسان مینمود. ازدیاد لاله ها در شرایط درون شیشهای از طریق جنینهای غیرجنسی و از سلولهای سوسپانسیونی باعث افزایش سرعت بالائی در تولید می شود، کارهائی نیز در ارتباط با تغییراتی در ساختار ژنتیکی لاله در حال تحقیق و بررسی است .
نوید میدهد که در آینده نه چندان دور بتوان با استفاده از تکنیکهای مولکولی جدید و با انتقال قسمتی از dna یک ژنوم از یک رقم خاص به داخل بافتهای باز زایش شده لاله، در شرایط درون شیشهای صدها لاله با خصوصیات و ویژگیهای خاص ایجاد کرد. امروزه با استفاده از مارکرهای پروتئینی شناسائی ارقام جدید لاله که از طریق هیبریداسیون درون گونهای یا کارهای درون شیشهای حاصل شدهاند در مرحله ای که پیازچه ها رسیده اند امکانپذیر است.


نویسنده:سبا سمیعی
منبع:کتاب غلامرضا وزیری الهی و سایت اصلاح